بررسی زایش معنا در ساختار روایی «حکایت نمازفروش» (از هزارویک شب) و روایت سه‌تار از جلال آل‌احمد

هدف این مقاله بررسی تطبیقی رابطه پیرنگ بین روایت «حکایت نمازفروش» از هزارویک شب و سه‌تار از جلال آل‌احمد است. بر‌این باوریم که ازلحاظ شکلی (فیگورتیو)، روایت سه‌تار به «حکایت نمازفروش» بسیار شبیه است. اما عنصر یا واژه یا چیز دیگری در سه‌تار وجود دارد که سبب ناهماهنگی در انسجام روایی این روایت شده و پیرنگ آن را تخریب و نامنسجم کرده است. براساس این، می‌خواهیم بدانیم این عنصر کدام است. مطرح شدن این پرسش نتیجه مقایسه تطبیقی است که بین این دو روایت صورت گرفته است. در تحلیل این دو اثر، این پرسش نگارنده مقاله را همواره به خود مشغول کرده بود که چرا بین فیگورها و ساختارهای درونی «حکایت نمازفروش» رابطه‌ای منطقی و همچنین انسجامی درونی وجود دارد؛ درحالی‌ که در روایت سه‌تار این انسجام و هماهنگی درونی بین فیگورها از یک‌سو و ساختار درونی روایت از سوی دیگر دیده نمی‌شود. فرضی که به‌کمک آن نگارنده باید به پرسش بالا پاسخ گوید می‌تواند به این ‌شکل فرمول‌بندی شود: در روایت «حکایت نمازفروش» شخصیت داستانی روایت یعنی نمازفروش به تخیل خود پناه می‌برد و آینده را مقابل خود ترسیم می‌کند؛ به همین سبب او می‌تواند کنش‌ها را به‌شکل خطی و به‌دنبال هم روایت کند. اما کنشگر سه‌تار یعنی جوان نوازنده با پناه بردن به ذهن خود به گذشته رجوع می‌کند. از یک‌سو، تمایز رجوع به گذشته و آینده باعث تفاوت این دو روایت از یکدیگر می‌شود و از سوی دیگر، سبب می‌شود پیرنگ روایت در «حکایت نمازفروش» کامل و منسجم و در روایت سه‌تار نامنسجم ارایه شود. در سه‌تار، پناه بردن به خاطرات گذشته سبب می‌شود شخصیت داستانی در وضعیت انتهایی روایت واقع شود و دیگر نتواند از کنش‌های آینده سخن بگوید. به همین سبب، سه‌تار دارای پیرنگی ناقص است؛ زیرا پیرنگ این روایت فقط دارای دو وضعیت است؛ در‌حالی که پیرنگ «حکایت نمازفروش» دارای هر سه پاره یا هر سه وضعیت است.