بررسی عناصر زمینه‌گرا (حالی- مقالی) در گفتمان نی‌نامه

یکی از مراحل تکوین علم زبان‌شناسی مرحله گفتمان است که بر مبنای آن،‌ زبان‌شناسان جایگاه ویژه‌ای برای گفته‌پرداز در نظر می‌گیرند. در این چارچوب جدید زبانی،‌ شاخص‌های فردی دخیل در تولید آثار زبانی،‌ به‌عنوان عناصری مهم و تعیین‌کننده به حوزه مطالعات زبان راه می‌یابند. البته این مبحث در تاریخ بلاغت اسلامی، موضوعی دامنه‌دار است که از کشاکش میان دو علم نحو و معانی بر‌می‌خیزد. علمای نحو به سیاق داخلی و مقالی کلام و مطابقت ترکیب اجزای آن با اصول دستوری توجه کرده‌اند، در حالی‌که علمای بلاغت، خواص و اغراض نهفته در این ترکیبات را با مطابقت دادن آن با زمینه و سیاق بیرونی کلام (مقام) بازکاویدند. در این بین، عده‌ای نیز توانستند مقال و مقام را (توامان) مورد توجه قرار دهند و ضمن رعایت اصول و قوانین نحوی، از آن در اندازه‌گیری میزان عدول از اصل ترکیب اجزای کلام و تبیین معانی و اغراض ثانوی جملات بهره گیرند. در این مقاله قصد داریم با تبیین و تحلیل پاره‌ای از عناصر زمینه‌گرای حاضر در گفتمان نی‌نامه،‌ از جمله ضمایر شخصی،‌ اشاره و عناصر زمانی و با طرح مسیله قبض و بسط کلامی، نخست جایگاه و اهمیت گفته‌پرداز را در این منظومه نشان دهیم و سپس از طریق همین مولفه‌ها،‌ نیت گوینده را در سازمان دادن به ساز‌‌کارهای خوانندگان شفاف‌تر کنیم. اساساً پرسش اصلی تحقیق این است که آیا می‌توان با کمک عناصر زمینه‌گرا از سطح جمله فاصله گرفت تا از دورنمایی کامل‌تر از جمله به اغراض ثانویه متن نظر انداخت و سرانجام، از آن برای سنجش مطابقت مقال و مقام یاری گرفت؟