نگرشی نو به شمارواژه‌های مرکب در زبان فارسی: رویکرد صرف ساخت

یکی از مقوله‌های زبانی که در باورهای اعتقادی و اجتماعی جامعه ریشه دارد، عدد است. ترکیب در زبان فارسی زایاترین فرایند واژه‌سازی است. در زبان فارسی نیز با استفاده از اعداد ترکیب‌های فراوانی ساخته می‌شود که شمارواژه نامیده می‌شوند. این مقاله از منظر انگارۀ صرف ساخت به تحلیل الگوهای واژه‌سازی [عدد x] در زبان فارسی می‌پردازد و تنوعات معنایی، عمومی‌ترین طرح‌وارۀ ساختی ناظر بر عملکرد این الگوی واژه‌سازی و نیز ساختار سلسله‌مراتبی آن‌ها را در واژگان گویشوران فارسی بررسی می‌کند. روش پژوهش توصیفی ‌تحلیلی و تعداد داده‌ها بالقوه بی‌نهایت است (از آنجا که اعداد بی‌نهایت‌‌اند، ساخت‌هایی که با عدد ساخته می‌شوند نیز بالقوه بی‌نهایت هستند). داده‌های این پژوهش از پایگاه داده‌های زبان فارسی، شبکۀ هستان‌شناسی فارس‌نت، پیکرۀ بی‌جن‌خان، فرهنگ زانسو، فرهنگ سخن، پیکرۀ وب و وبگاه ویکی‌پدیای فارسی گردآوری شده‌اند. یافته‌های پژوهش گویای آن است که یک طرح‌وارۀ ساختی عمومی و چندین زیرطرح‌وارۀ فرعی، ناظر بر ساخت ترکیبات «عدد» هستند و مفهوم «ویژگی متمایزکنندۀ هستار مرتبط با معنای عدد و x» انتزاعی‌ترین هم‌بستگی صورت و معنای قابل برداشت از این الگوست. این مطلب بیانگر آن است که الگوی [عدد x] از اساس ساختی با کارکرد چندگانه است. به سخن دیگر، چندمعنایی که در این‌جا با آن روبه‌رو هستیم نه در سطح واژه‌های عینی، بلکه در سطح ساخت‌ها و طرح‌واره‌های انتزاعی قابل تبیین است. همچنین، نتایج نشان داد معنای اجزای ساخت و رابطۀ آن‌ها، دانش دانش‌نامه‌ای، بافت و همچنین استعاره و مجاز مفهومی، نقش بسزایی در تعیین معنای شمارواژه‌های صفتی مرکب دارند.

a new viewpoint to numeral compounds in persian: construction morphology approach

all languages in the world use different mechanisms to create new words. compounding is a morphological process whose main function is the formation of new word-forms. in persian, compounding is the most productive morphological process. one of the compound words is numeral ones; a numeral in the broadest sense is a word or phrase that describes a numerical quantity.  the main purpose of this research is to study the compound numeral construction [num x] in persian within the framework of construction morphology (cm) to investigate its semantic variations, the most general schema and subschemas. the data analyzed in this study has been gathered from six sources: reverse dictionary (zansu) (keshani, 1993), persian linguistic database (pldb), farsnet, farhang-e bozorg-e sokhan (anvari, 2002), google and persian wikipedia. the findings of the research show that [num x] has different meanings (functions) and thus we can consider it as a polysemous construct. its polysemy is not explainable at the level of words, but at the level of abstract schemas; hence, it is called ‘constructional/ logical polysemy’. the results of this study indicate that ‘distinctive property of an entity related to sem number and x” is the prototypical meaning of [num x] which is the most abstract correlation among meaning and form in persian language.