چندمعنایی و روند دستوری‌شدگی حرف اضافه «با» بر اساس تحلیل مولفه‌ای معنی

پژوهش حاضر پژوهشی بنیادی در حوزه معنی شناسی، در چارچوب تحلیل مولفه ای معنی، با رویکردی درزمانی است. صورت های واژگانی و نقش های معنایی »با « از منابع تاریخی و کتاب های دستور زبان فارسی و نیز فرهنگ هشت جلدی سخن استخراج و تحلیل شده اند. در این پژوهش معانی »با «، روابط این معانی با یکدیگر، مولفه معنایی اصلی و روند دستوری شدگی آن بررسی می شود. مسئله دیگر، توجیه روند دستوری شدگی »با « با استناد به چند معنایی آن است. حرف اضافه »با « بازمانده *upāka دوره باستان است. upāka در سنسکریت به معنی »مجاور و نزدیک « بوده است و مولفه معنایی »همراهی « را در بر داشته است. در فارسی میانه به abāg بدل شده که هم کارکرد حرف اضافه را داشته و هم با افزوده شدن پسوند، اسم abāgīh به معنی »همراهی « و فعل abāgēn/abāgēnīd »همراهی کردن و همراه کردن « ساخته شده است. در این مقاله، چندمعناییِ »با « با توجه به معنی اصلی آن و با تکیه بر الگوی انتقال مفهومی بررسی شده است. پرسش هایی که نگارندگان در پی پاسخ به آن ها بوده اند عبارت اند از: معنی و کارکرد اولیه »با « چه بوده است و روند دستوری شدگی آن چگونه و در چند مرحله طی شده است؟ کدام معانی این واژه برگرفته از معنی اولیه آن هستند؟ کدام مولفه معنایی معانی گوناگون »با « را به هم پیوند می دهد و سبب ارتباط این معانی با هم شده است؟ بررسی ها نشان دادند این حرف اضافه در تحولات زبان فارسی، دو مرحله دستوری شدگی را طی کرده است: نخست اسم به حرف اضافه بدل شده و بر همراهی دلالت کرده و سپس در مرحله بعد کارکردهای دیگری یافته و نقش های معنایی خاستگاه و مفاهیم مشتق از آن را رمزگذاری کرده است. نگارندگان در مجموع، شانزده نقش معنایی برای حرف اضافه »با « شناسایی کردند و نقش های معنایی را در دو گروه قرار داده اند: گروه نخست، نقش هایی که حاصل گسترش معنای اولیه آن، یعنی همراهی اند و مفهوم سازی »شخص « را در سطح نخست استعاره های مقوله ای هاینه نشان می دهند. گروه دوم معانی حاصل دستوری شدگی ثانویه »با « هستند و مفهوم سازی »شیء « و »فعالیت/ فرایند « را در استعاره های مقوله ای نشان می دهند.

Polysemy and Grammaticalization of the Preposition “ba” on the Basis of Componential Analysis of Meaning

Present paper is a theoretical research in the field of semantics based on componential analysis of meaning with a diachronic approach. Lexical forms and semantic roles of ldquo;ba rdquo; have been cited and analyzed from historical sources and books of grammar and also from Sokhan Persian dictionary to be analyzed diachronically within the frame work of structural semantics.One of the problems investigated in this research is proving polysemy of ldquo;ba rdquo; with regard to diachronic and synchronic semantic clues. The other investigated problem is justification of the mentioned preposition rsquo;s grammaticalization on the basis of its polysemy. The preposition ldquo;ba rdquo; is the remainder of upāka from old Persian. upāka has meant ldquo;near, beside rdquo; in Sanskrit and has had the semantic component [accompany]. In middle Persian this word has turned into abāg which had prepositional function and with addition of a suffix it had become a noun; abāgīh meant ldquo;accompaniment rdquo;. Through suffixation it also became verb, meant ldquo;to accompany rdquo;. In this article polysemy of ldquo;ba rdquo; has been studied based on its main meaning found via historical view over its semantic behavior and conceptual transmission model.Questions which the authors have intended to answer are: 1. What was the primary meaning of ldquo;ba rdquo;? 2. How and in how many steps has this word been grammaticalized? 3. Which meanings of this word have been derived from its primary meaning? and 4. Which semantic component relates different meanings of ldquo;ba rdquo; together? Investigations have showed in the process of Persian change, this preposition has passed through two processes of grammaticalization: first, a noun has become a preposition with the meaning of ldquo;accompaniment rdquo; and second, in the next step it has found other semantic functions; namely ldquo;source rdquo; and other related meanings. So, in the first step, the preposition has undergone primary grammaticalization and in the next step it has undergone secondary grammaticalization. The authors have recognized sixteen meanings for ldquo;ba rdquo; and have put these meanings into two groups. The first group contain meanings derived from ldquo;accompaniment rdquo; which show ldquo;person rdquo; conceptualization on Heine rsquo;s scalar about categorization metaphors. The second group of meanings are those which are the result of secondary grammaticalization of ldquo;ba rdquo; which are help, instrument, substance, manner, agency, comparison, opposition, and exchange. These show ldquo;thing rdquo;, ldquo;activity rdquo; and ldquo;process rdquo; conceptualized metaphors on Heine rsquo;s scalar have been made by Persian speakers.