واکاوی تاریخی قالب‌شناسی ضمان در ادبیات فقه و حقوق شیعه

در ادبیات فقه شیعه، قالب‌شناسی اعمال فقهی حقوقی، یکی از قواعد عمومی معاملات است. گاه فقیهان شیعه دربارۀ قالب‌شناسی برخی از اعمال فقهی حقوقی، به اختلاف سخن می‌گویند. ضمان در شمار اعمالی است که قالب‌شناسی آن، محل اختلاف است؛ مشهور فقهای شیعه، ضمان را عقد می‌دانند، و در مقابل، فقیهانی دیگر آن را ایقاع می‌شمارند. بررسی متون فقه شیعه نشان می‌دهد که پیروان هر یک از دو دیدگاه مذکور، بدون توجه به سیر تاریخی ‌که از امور موثر در شناخت اعتبارات عقلایی است‌ به تفسیر قالب‌شناسی ضمان روی می‌آورند.هدف جستار حاضر، واکاوی تاریخی قالب‌شناسی ضمان در گسترۀ ادبیات فقه شیعه است که به روش توصیفی، به بررسی آثار مکتوب مکاتب و مدارس فقهی شیعه می‌پردازد و امکان سخن را از دیدگاهی نو می‌سنجد و به این نتیجه دست می‌یابد که بر خلاف دو دیدگاه مذکور، ضمانْ توامان دارای دو قالب عقد و ایقاع است و تعیین هر یک از این دو قالب، به نحوۀ اراده و اقدام کسانی وابسته است که به انشای ضمان مبادرت می‌ورزند؛ آنان می‌توانند حسب ارادۀ خویش، گاه ضمان را در قالب عقد و دیگرگاه در قالب ایقاع انشاء کنند.