ارتش و دولت‌سازی در ایران و اروپا مطالعه‌ای تطبیقی در کارکردها و بسترها

چکیده بررسی اولیۀ ادبیات دولت‌سازی در ایران و اروپا نشان می‌دهد که در هر دو دولت‌سازی ارتش نقش برجسته‌ای داشته است. با وجود این، ادبیات دولت‌سازی در ایران این سوال عمده را بی‌پاسخ گذاشته است که آیا ارتش در ایران این نقش برجسته را به شیوه‌ای مشابه یا به شیوه‌ای متمایز از ارتش‌های اروپایی ایفا کرده است؟ این مقاله با بهره‌گیری از روش مقایسه‌ای نشان می‌دهد که نقش ارتش در دولت‌سازی‌های ایران و اروپا برجسته و از این حیث مشابه بوده است، اما بررسی شیوه‌هایی که از طریق آن ارتش‌های مزبور این نقش برجسته محقق ساخته‌اند نشان می‌دهد که کارکردهای صرفاً داخلی ارتش در دولت‌سازی ایران در برابر ترکیبی از کارکردهای بیرونی و داخلی ارتش در دولت‌سازی‌های اروپا آن دو را تا حد زیادی از هم متمایز ساخته است. استدلال شد که دلیل تمایز در کارکرد ارتش‌های مزبور تمایز در بسترهای داخلی و بیرونی بوده است که در آن ارتش‌ها در فرایند دولت‌سازی‌های درگیر شده‌اند. بدین سان، در این‌جا تمایز در بستر دولت‌سازی تمایز در کارکرد ارتش در دولت‌سازی را ایجاب کرده است و موجد راه‌های متعدد و متکثر دولت‌سازی از سوی ارتش در ایران و اروپا شده است. همین تکثرگرایی در سطوح کلی‌تر اولاً نشان می‌دهد که پیدایش دولت مدرن تا چه اندازه تحت‌تاثیر الزامات جامعه‌ای قرار داشته است که از متن آن سر برآورده است. ثانیاً چشم‌اندازی جدید در مورد نسبت دولت‌سازی اروپا و ایران در ادبیات مربوطه فراهم می‌آورد و مشخص می‌سازد که نباید به شیوه‌ای تعمیمی مسیر تحولات سیاسی حال و آینده یک کشور را سراسر از طریق مسیر تحولات گذشته کشورهای دیگر تعیین کرد.