بررسی و نقد کتاب اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌‌داری

چکیده در این مقاله، هدف نگارنده این است که گزاره‌‌های اصلی ماکس وبر در کتاب اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌‌داری مشخص شود و پس از آن نکات مورد توجه به صورت انتقاد مطرح شود. در کتاب با جمله‌ها و استدلال‌‌هایی جزئی روبه‌رو می‌‌شویم که در گام اول با ادعای کلی مطرح‌شدة وبر متناقض یا متضاد به نظر می‌‌رسند و یا به نوعی آن را محدود می‌کنند و از دایرة شمول آن می‌‌کاهند. به این معنی که وبر ادعا کرده است که باورهای مذهبی کالوینی، از طریق تجاذب و رشد روح سرمایه‌‌داری، تسهیل‌کنندة پیدایش و رشد نظام سرمایه‌داری غربی شده‌اند، اما در برخی از جمله‌ها و استدلال‌ها مواردی به چشم می‌‌خورد که به نظر می‌‌رسد این رابطه همیشه برقرار نبوده است. در این مقاله سعی می‌شود به طور خلاصه برخی از این مضامین مرور و جایگاه آن‌ها در زمینۀ کلی استدلال وبر یافت شوند و با دقت بیشتری دربارة آن‌ها اظهار نظر شود. نکتة دیگر این‌که در تحلیل وبر مولفة «زمان» نقش مهمی دارد و نباید بدون درنظرگرفتن آن به ارزیابی پرداخت؛ یعنی باید توجه داشت که روحیة سرمایه‌داری و اخلاق پروتستانی به طور هم‌زمان با هم وجود داشتند و تعامل و تجاذب بین این دو عامل برقرار بوده است. بدون درنظرگرفتن این نکته برخی از خوانندگان در دام این اشتباه می‌‌افتند که محقق دچار خطای منطقی شده و گاه و بی‌‌گاه علت را معلول فرض کرده است. وبر در مواضع متعددی از کتاب، عبارت‌‌هایی نوشته است که شبهۀ اندیشة تک‌‌علتی را بزداید؛ چه آن تک‌‌علت مادی باشد و چه علل ذهنی و فرهنگی. به نظر نگارنده، اگر محتوای کتاب با ترتیب کاملاً منطقی بازنویسی شود، تا حد بسیاری از ابهام آن کاسته خواهد شد.