توصیف و تبیین زلزله نزد مسلمانان: بررسی کتاب کَشف الصَّلْصَلة عن وصف الزلزلة

کَشف الصَّلْصَلة عن وصف الزلزلة سیوطی جامع‌ترین کتابی است که در فرهنگ اسلامی دربارة زلزله نگاشته شده است. در این مقاله، تبیین سیوطی از این پدیدة طبیعی و گزارش‌های وی از زلزله‌های دورۀ اسلامی بررسی شده است. این کتاب ‌گردآورده‌ای است از هرآن‌چه دانشوران مسلمان پیش از وی، از محدثان و مفسران ‌گرفته تا مورخان، دربارة زلزله گفته و نوشته‌اند. در این کتاب، هم به علل و اسباب زلزله پرداخته شده و هم سیاهه‌ای سال‌شمار از زلزله‌های رخ‌داده در دورة اسلامی عرضه شده است. تبیین سیوطی از زلزله نه تبیینی علمی و طبیعی، بلکه تبیینی دینی و فراطبیعی است. وی با ارجاع به منابع روایی و تفسیری، حقیقت و منشا زلزله را در انگارۀ کوه قاف می‌جوید، انگاره‌ای که ریشه‌های اساطیری پیشااسلامی داشت و نزد مسلمانان دورۀ میانه جامه‌ای دینی و اسلامی به خود پوشاند. سیوطی سبب زلزله را هم با استناد به روایاتی از صدر اسلام، اعمال و رفتارهای ناروا و ناشایست بندگان می‌داند. سیاهۀ سال‌شمار سیوطی از زلزله‌های روی‌داده در دوران پس از اسلامْ دربردارندة داده‌هایی از شمار و شدت زلزله‌ها و پی‌آمدهای انسانی، اجتماعی، و طبیعی آن است که می‌تواند دست‌مایۀ مطالعات تاریخ اجتماعی مسلمانان در دورۀ میانه باشد.