نقدی بر کتاب کیسانیه (تاریخ، ادبیات)

موضوع این مقاله نقد و بررسی آرای وداد القاضی، مولف کتاب کیسانیه، درباره مذهبکیسانیه است که به‌روش توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع انجام شده است. باتوجه‌به تسلط وداد القاضی بر ادبیات عرب، او به‌خوبی از عهده استفاده از منابع متقدم عربی و اسناد خطی مربوط به موضوع برآمده است. مولف از اشعار شاعران کیسانی و هم از دیدگاه‌ها و ردیه‌های مخالفان آنان برای تحلیل نقاط تاریک تاریخ کیسانیه بیش‌ترین بهره را برده و به خلاقیت‌های مهمی دست یافته است. اما باوجوداین برای بررسی نقاط مبهم تحولات مربوط به کیسانیان گمان‌هایی را در اثرش مطرح کرده است که برخی از آن‌ها با شواهد تاریخی هم‌خوانی ندارد. مولف عبدالله بن سبا را، که محققان درباره وجود تاریخی وی تردید جدی دارند، واقعیت تاریخی دانسته و در موارد بسیاری اقدامات سبئیه را محور بحثش قرار داده است. او سخنان علی (ع) درباره فرزندش، محمد، را هم جامع بررسی نکرده است. هم‌چنین مولف برخی اقدامات غالیان پس از مختار را به خود وی نسبت داده است. وداد القاضی در بحث از تطور مفهوم رجعت و غیبت، از کنکاش آیات قرآنی و روایات نبوی در این ‌باره غفلت ورزیده است.