اعتبارسنجی نظریه «استبداد شرقی» در فهم تحولات اجتماعی ایران

بخش قابل‌توجهی از آثار مربوط به تاریخ و فرهنگ ایران ضمن پذیرش نظریه استبداد شرقی، استبداد را ویژگی جامعه ایرانی خوانده‌اند و معتقدند درطول تاریخ ایران همواره سایه استبداد در همه حوزه‌های اجتماعی جامعه ایرانی گسترده بوده است. این گفتمان که می‌توان از آن به‌منزله گفتمان استبدادزدگی یاد کرد نقش و جایگاه تعیین‌کننده‌ای را برای دولت و نهاد سیاست در تاریخ ایران درنظر داشته و معتقد است وجود قرن‌ها حاکمیت استبداد مطلقه و قدرت خودکامه در جامعه ایرانی موجب عدم شکل‌گیری نهادهای مدنی و صنفی شده و این موجب عدم پویایی جامعه گردیده است. این مقاله می‌کوشد تا با اتکا به‌روش کتاب‌خانه‌ای و مطالعه آثار و مکتوبات غیرایرانیان با رویکردی توصیفی تحلیلی انگاره غالب در زمینه وجود حاکمیت استبداد مطلقه در جامعه ایران را به زیر سوال ببرد. برپایه یافته‌های تحقیق، ساختار حاکم بر نهاد بازار، نهاد دین، لایه‌های اجتماعی و جایگاه ایلات در جامعه ایرانی نشان می‌دهد نظریه استبداد ایرانی ریشه در فراروایت‌ها یا نظریه‌های کلان استبداد شرقی و شیوه تولید آسیایی دارد و با واقعیت‌های تاریخی ایران مطابقت ندارد.