سیستم و ابزار دفاعی در دژهای ایران اسلامی مطالعه موردی: دژهای اسماعیلیه در منطقه قهستان

سیستم و ابزار دفاعی در دژهای ایران اسلامی مطالعه موردی: دژهای اسماعیلیه در منطقه قهستان محمد فرجامی چکیـده انسان ها از ابتدای خلقت با روش های مختلف و متنوعی از خود در مقابل ناملایمات طبیعی و انسانی محافظت می کرده اند، اما شکل و روش دفاعی بناها به فراخور رشد ذهنی و فکری بشر تغییر کرده و رشد یافته است. در دوره های مختلف پیش از تاریخ، انسان ها بسته به شرایط طبیعی و جغرافیایی نقاط مختلف کره زمین، روش های دفاعی مختلفی را مدّنظر قرار داده اند. لذا روش های دفاعی در قرون میانه اسلامی از تنوع بسیار زیادی برخوردار بوده است، زیرا دژسازی و ساخت و ساز ساختارهای دفاعی که در دوره های اشکانی و ساسانی با خشت، گل، لاشه سنگ و ملات گچ به تعداد بسیار زیادی در سراسر قلمرو سیاسی و فرهنگی پارت ها و ساسانیان ایجاد شده بود، در این دوره نیز به نوعی تکرار شد و اسماعیلیه با ساخت دژها ی سنگی بر ارتفاعات، در قلمرو سیاسی سلاجقه عامل مهم مقاومت در برابر قدرت خودکامه سلاطین سلجوقی بودند. اسماعیلیان با ساخت این دژها، هم به نوعی شیوه های معماری دوران تاریخی خصوصاً ساسانی را یادآور شدند و هم ویژگی و تنوع خاصی به معماری خویش دادند. آنان با ساخت دژ در ارتفاعات و بلندی ها در نقاط مختلف جهان اسلام خصوصاً شرق ایران (قهستان)، دره الموت، اصفهان و سوریه (جبل بَهرا) قدرت فوق العاده خود را به رخ شاهان سلجوقی، صلیبیون و سایر دشمنان خود در جامعه آن روز کشیدند. این تحقیق به صورت میدانی صورت گرفته و بخش هایی از آن نیز که دسترسی به خود قلعه نبوده از منابع و کتب مرتبط استفاده شده است و از سویی به تفسیر و تشریح در مورد ساختار دفاعی دژها در طول دوره های مختلف پرداخته است و سپس به ساختار و شکل دفاعی دژهای اسماعیلی در منطقه قهستان به طور خاص اشاره شده است. واژگان کلیدی: دژهای کوهستانی، اسماعیلیه، سلجوقیان، قهستان.