بررسی پیشینه نقش گل اناری در هنر ایران از دوران باستان تا عصر سلجوقی

خاستگاه و سیر دگرگونی آرایه پرکاربردی مانند اناری- اسلامی (شاهعباسی)، همواره موردتوجه پژوهشگران داخلی و خارجی بوده است. از تاثیرگذارترین آرا درباره خاستگاه اناری می توان به نظر آرتور پوپ اشاره کرد که این نقش را امتداد نیلوفر نیمرخ باستانی می داند. اما این نظر چگونگی تحولات نیلوفر را در سده های نخست اسلامی (پیشاسلجوقی) توضیح نداده و با گسستی پرابهام، روند دگرگونی ها را پس از سلجوقیان پی می گیرد. ایده دیگر، مشابه پوپ، اناری را امتداد آرایه ای می داند که در زبآنها و گویشهای گوناگون، نام هایی مانند نیلوفری، بادبزنی یا کنگری دارد. ایده اخیر نه تنها خلا سده های اولیه را پر نمی کند بلکه با کنار هم نشاندن نام های متعدد، بر ابهام مطلب می افزاید. اما چگونه می توان خاستگاه اناری و مسیر تغییرات تاریخی آن را بدون گسست توضیح داد؟ آیا ریشه اناری- اسلامی، نقشی به جز نیلوفر است؟ آرایه پیشنهادی چگونه گسست تاریخی را برطرف می کند؟ برای رسیدن به پاسخ، تلفیقی از روشهای تاریخی، تحلیلی و توصیفی در نظر بوده است. بررسی آرایه جانشین، به صورت موردی و متمرکز بر تحلیل ساختاری برگ نخلی صورت گرفت و در مراحل گوناگون تحقیق، مقایسه ساختار برگ نخلی و نیلوفری بحث را پیش برد. مقاله پیشرو، تحقیقی کیفی با هدفی بنیادین است و میکوشد خاستگاه و سیر دگرگونی آرایهای پرکاربرد را در هنر ایران بی هیچ ابهامی بیان نماید. براساس تحلیل های ساختاری، آرایه های نخلی و نیلوفری به یقین متفاوت از یکدیگرند؛ ساختار اناری- اسلامی، تنها به نمونه نخلی نزدیک است. شواهد باستان شناسی نشان می دهد نخلیها به ویژه در دوره ساسانی با موتیف انار تلفیق شدند. از این همنشینی آرایهای حاصل شد که براساس مستندات ارایه شده، در سده های نخست هجری نیز حضوری پررنگ دارد. بنابراین، نه تنها ظهور شاه عباسی صفوی ازطریق بررسی دگردیسی های نخلیـ اناری، بی گسست امکانپذیر می شود بلکه تحلیلهای ساختاری نیز آن را تایید می کند.