رفتارشناسی پیکره انسانی در نقش برجسته‌های صخره‌ای ساسانی

چهره و حالات انسانی منقوش بر آثار هنری، تمامی بیان و حالتی انسانی را در شکل و فرم خاصی القا می‌کنند. چگونگی نمایش مو، چشمان، بینی و لب‌ها و دهان درکنار حالت کلی چهره، دست‌ها و نحوه ایستادن یا نشستن و حرکت کلی بدن، همگی از این دست هستند. ازدیگر سو پیکره‌های انسانی در فرم هنریِ نقش برجسته‌های صخره‌ای ساسانی، بازتاب اوضاع و احوال اجتماعی در لحظات خاص تاریخی‌شان هستند. بنا بر آنچه بیان‌شد، مطالعه‌ تحلیلی- تطبیقی روند پیکرنگاری انسانی، بررسی اهمیت کاربری‌های نشانه‌ها و رمزهای زیبایی‌شناسی و اجتماعی حالات و حرکات پیکره انسان در نقش‌ برجسته‌های صخره‌ای ساسانی و بیان ویژگی‌ها و نشانه‌های بارز تصویری و زیبایی‌شناسی جامعه‌شناسانه آنها، اهدافی است که نگارنده در این گفتار به‌دنبال‌ آنهاست. بدین‌ منظور در پژوهش حاضر بر اساس استدلال استقرایی، نخست داده‌های به‌دست‌ آمده از مشاهده آثار و مدارک موجود تصویری از هنر ساسانی و مطالعات کتابخانه‌ای در تمامی حوزه‌های نظری یادشده، گردآوری‌گردید. سپس تمامی اطلاعات به‌دست آمده طبقه‌بندی و با روش تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل‌شدند. بررسی روند مسایل زیبایی‌شناختی در حالات و حرکات پیکره‌های انسانی نقش‌ برجسته‌های صخره‌ای ساسانی، پژوهشگر را با مجموعه‌ای از قرار دادها همراه با بیانی انتزاعی و عام که میل‌دارد پیکره انسانی را با تنوعی از خطوط کناره‌نما به سطح دوبعدی کشانده و کلیتی متقارن و پایدار به‌وجود آورد، روبرو می‌سازد. فرم حاصل از چنین ضوابطی، پیکره‌های هم‌ریخت با ویژگی‌هایی است که تمامی از یک الگو سرچشمه می‌گیرند. پیکره انسانی در چنین نگرشی، مجموعه‌ای از نشانه‌ها و رمزهای زیبایی‌شناسی و اجتماعی گزینشی‌ است. پایداری نشانه‌های گوناگون تصویری در پیکره انسانی هنر ساسانی افزون‌بر جنبه تداوم تاریخی، استمرار کارکردهای دلالتی آنها را نیز به‌دنبال داشته‌است. کاربری‌های رمزهای زیبایی‌شناسی و اجتماعی در دستگاه نشانه‌ای نظام اجتماعی یادشده به‌لحاظ استقرار، تثبیت و استحکام‌بخشی، از اهمیت فراوانی برخوردار است. نمایش پیکره شاه در حالات و حرکات دلالت‌یافته، به‌مثابه دستگاه نشانه‌ای تجلی ساسانیان، محور اصلی بسیاری از صحنه‌های نمایش‌ داده‌شده در نقش‌ برجسته‌های ساسانی است. درنتیجه موضوع‌های سیاسی، نظامی و دینی با تکیه بر تاییدات الهی و مبانی مشروعیت حکومت ساسانی، از عمده مسایل مورد توجه هنرمندان ساسانی در برپایی پیکره انسان بوده‌است.