معماری سامانیان؛ آوردگاه عناصر زردشتی، بودائی، تائویی و اسلامی

سامانیان با تلفیق سنت‌های هنری ادوار قبل از خود و ذوق جدید اسلامی درزمینه ایجاد هنر نوین ایرانی اسلامی نقش اساسی ایفا کردند، اما پرسش مهم اینجاست که نقش سنت‌های هنری مختلف در این آفرینش هنری به چه میزان بوده است؟ نکته اساسی در پاسخ به این پرسش این است که با توجه به استقرار سامانیان در محل تلاقی کاروان‌های آسیای مرکزی که از چین و هند به آن منطقه می‌رسید و اطلاق بخارا، پایتخت آن‌ها، به مجمع ادیان بزرگ توسط برخی از نویسندگان اسلامی، قابلیت بین‌المللی شدن زیادی داشت که درزمینه هنری نیز به منصه ظهور رسیده است. بنابراین، هنر معماری سامانی را می‌توان عرصه رویارویی فرهنگ‌ها و ادیان مختلف زردشتی، بودائی، تائویی و اسلامی دانست که درنهایت تحت‌تاثیر هویت ایرانی سامانیان و قدرت دین اسلام، تنها عناصر ایرانی و اسلامی پابرجا مانده و تداوم یافتند. ازآنجاکه عناصر اسلامی یا حتی زردشتی هنر سامانیان (مانند طرح چهارطاقی، سکنج و...) کم‌وبیش شناخته‌شده هستند، این پژوهش با هدف شناسایی عناصر وارداتی بودائی و تائویی موثر بر فرم و نقوش تزیینی معماری سامانی، چند بنای  شاخص سامانی، شامل مقبره امیر اسماعیل، مقبره تیم و مسجد نه‌گنبد را موردبررسی قرار می‌دهد. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی و رویکرد تطبیقی تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات اسنادی و الکترونیکی، سعی دارد به این پرسش محوری پاسخ ‌دهد که به‌جز عناصر زردشتی و اسلامی، کدام عناصر بودائی و تائویی الهام‌بخش فرم و نقوش تزیینی معماری دوره سامانیان بوده‌ است؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد که هنر بودائی و تائویی ازطریق مبادلات جاده ابریشم وارد شرق ایران شده و سرانجام با تلفیق عناصر هنری این ادیان، همچون گل نیلوفر، چرخ دارما و چلیپای چینی، با عناصر ایرانی و اسلامی، سبب تولد اولین سبک هنری و تزیینی ایران در دوره اسلامی ‌شده است.

samanian architecture: a collection of zoroastrian, buddhist, taoist and islamic elements

by combining the artistic traditions of the previous eras and the new islamic taste, the samanians played a fundamental role in the creation of modern iranian-islamic art. the important question here is how much the role of different artistic traditions has been in this artistic creation. the basic point in answering this question is that due to the settlement of the samanids at the meeting point of the central asian caravans that reached that region from china and india and the reference of their capital bukhara to the assembly of great religions by some islamic writers, it had a great potential for internationalization which has also come to the fore in the field of art. therefore, samanian art can be seen as the arena of confrontation between different zoroastrian, buddhist, taoist and islamic cultures and religions, and in the end, under the influence of the iranian ambition of the samanids and the power of the islamic religion, only the iranian and islamic elements remained and continued. since the islamic or even zoroastrian elements of samanian art (such as chahartaqhi design, sakanj, etc.) are more or less known; with the aim of identifying the imported buddhist and taoist elements affecting the form and decorative motifs of samanid architecture, this research examines several prominent samanid buildings, including amir ismail’s tomb, tim’s tomb, and the nine-dome mosque. therefore, the present research, by using the descriptive method and analytical comparative approach and the method of collecting documentary and electronic information, intends to answer this central question that apart from zoroastrian and islamic elements, which buddhist and taoist elements inspired the form and decorative motifs of samanian period architecture? the results of the research show that buddhist and taoist art entered eastern iran through exchanges on the silk road, and finally by combining the artistic elements of these religions such as the lotus flower, dharmacakra and chinese crucifix with iranian and islamic elements, the first artistic and decorative style of iran was born in it has become an islamic era.