تحلیل ساختار هندسی واگیره ماهی درهم در فرش هراتی

یکی از مهمترین و فراگیرترین نقشمایه های قالی ایران که در بیشتر کانون های بافت از دیرباز تا کنون بر زمینه قالی ها نشسته و رخنمایی کرده، نقش معروف هراتی مشهور به ماهی درهم بوده که با اندک تغییراتی در ریزنقشمایه های آن در انواع متنوعی ارائه شده است. نقشمایه ماهی درهم بر خلاف بسیاری از طرحهای پیچیده اسلیمی و ختایی، واگیرهای ساده بوده که تمام زمینه فرش را به خود اختصاص داده است. تا کنون فرضیه های مختلفی پیرامون خاستگاه و معانی نمادین این نقشمایه ارائه شدهاند، اما در این پژوهش مساله اصلی، بررسی ساختار کلی و ریزنقشمایه های موجود در واگیره ماهی درهم و معرفی الگوی اولیه آن است. در بررسی های اولیه بر روی واگیره نقشمایه ماهی درهم ، مشخص شد که یکی از گرههای گروه هشت با عنوان هشت و زهره موجدار با زیرنقش مربع، میتواند خاستگاه نقشمایه ماهی درهم باشد؛ از اینرو با استفاده از مقایسه و تطبیق یک به یک اجزای آنها با یکدیگر، به اثبات فرضیه پرداخته شد. نتیجه این بررسی، تطبیق و همپوشانی حداکثری جزئیات واگیره ماهی درهم با گره هشت و زهره موجدار بود. بر این اساس، فرضیه هایی که سابقه ابداع و شیوع نقشمایه ماهی درهم را به دوره اسلامی و زمان تیموریان و احتمالاً شهر هرات نسبت داده، قوت می یابند. نقشمایه ماهی درهم از دوره قاجاریه به بعد به جهت ایجاد تنوع و نوآوری و جلوگیری از تکرار و یکنواختی، بارها دستخوش ایجاد تغییرات مختلف در جزئیات قرار گرفت و صورتی نو یافت، همچنان که معنا و مفهوم نمادین و رمزآلود آن نیز همواره از زاویه های گوناگون مورد گمانه زنی پژوهشگران است.