تبیین پویایی‌ها و عدم تعادل‌های منطقه‌ای سکونتگاه‌های شهری استان زنجان

الگوی فضایی، دگرگونی و تکامل نظام‌های شهری جلوه‌ای از فرایندهای توسعه‌ی اجتماعی، اقتصادی است که نشان‌دهنده‌ی تغییر ساختار فضایی، اجتماعی و رفتاری جامعه‌ی بشری است. این تغییرات و الگوها اساس مطالعات توسعه‌ی پایدار است. این پژوهش با هدف بررسی پویایی‌ها و عدم تعادل‌های نظام شهری استان زنجان انجام گرفته است. روش تحقیق توصیفی، تحلیلی و روش گردآوری داده‌ها اسنادی است. در این پژوهش ویژگی‌های نظام شهری و تحولات آن در دو بخش تحلیل جمعیتی و کارکردی بررسی شده است. به‌منظور تحلیل جمعیتی نظام شهری استان و سنجش پویایی‌ها و عدم تعادل‌ها از شاخص‌ شتاب گسترش شهرنشینی، مدل جاذبه، مدل رتبهاندازه، شاخص نخست شهری و سری‌های زمانی استفاده شده است. شتاب گسترش شهرنشینی در استان 53/2 است که از مقدار آن در کشور (81/1) بیشتر است. بیش‌ترین جاذبه‌ در میان شهرهای استان بین مرکز استان و دو شهر ابهر و خرمدره دیده می‌شود. شاخص نخست شهری در استان (61/0) همواره بیشتر از کشور (15/0) بوده است. همچنین مقدار شیب‌خط رتبهاندازه در تمام دوره‌ها بیش از 1 بوده است که بیانگر غلبه نخست شهری است. اما مدل‌سازی تغییرات جمعیتی 6 شهر نخست نشان از وجود نوعی تعادل در جمعیت‌پذیری این شهرها دارد. برای تحلیل کارکردی این نظام از شاخص مرکزیت خدمات استفاده شد که نتایج آن بیانگر نقش مسلط شهر زنجان نسبت به دیگر نقاط سکونتگاهی است. به‌منظور بررسی جایگاه نقاط شهری در ارتباطات و جریان‌ها‌ از روش تاکسونومی استفاده شد و نتایج آن نشان داد شهر زنجان تنها سکونتگاهی است که از نظر قدرت جریانات مقداری بالاتر از حد بالای محاسبه شده دارد که فاصله زیاد شهر زنجان را از سایر سکونتگاه‌ها نشان می‌دهد. نتایج این پژوهش نشان داد شهر زنجان با اینکه در نظام سلسله‌مراتب شهری کشور جایگاه ضعیفی دارد اما در سطح استان نقطه‌ شهری مسلط بر سایر سکونتگاه‌هاست که جریان‌های مختلف جمعیت، درآمد، سرمایه، کالا و مسافر به‌صورت یک‌سویه از دیگر نقاط سکونتگاهی استان به این شهر سرازیر می‌شود. فاصله‌ی زیاد بین شهر زنجان به عنوان نخست شهر و سایر شهرها و روستاها سبب پیدایش گسست در نظام سکونتگاهی و عدم تعادل‌های منطقه‌ای شده است.