ساخت دفاع شهری ماوراءالنهر در قرون نخستین اسلامی

تلاش برای دستیابی به امنیت به‎عنوان یکی از مهم‌ترین نیازهای انسان در طول تاریخ، با انواع وسایل دفاعی صورت می‌پذیرفت. اقدامات دفاعی که به منظور تضمین استقلال، حفظ تمامیت و امنیت ارضی و حراست از مردم خود در مقابل هرگونه تهاجم دشمن صورت می‌گیرد، به دو صورت نظامی و غیرنظامی است که امروزه به ترتیب دفاع عامل و دفاع غیرعامل نامیده می‌شود. اقدامات دفاع غیرعامل که در تامین امنیت شهرها امری مهم محسوب می‌شود، نیازی به به‎کار‎گیری مستقیم سلاح ندارد، بلکه شامل اقدامات از‎ قبل ‎پیش‎بینی‎شده برای مقابلۀ بدون درگیری با دشمن است تا ضمن بالابردن هزینه‌های دشمن، موجب افزایش قدرت دفاعی نیروهای خودی گردد. در این راستا، با توجه به موقعیت استراتژیکی ماوراءالنهر که قرون متمادی با یورش‌های متعددی به‎ویژه از سوی ترکان مواجه بوده است، رعایت اصول دفاع غیرعامل در ساختار شهری، به صورت ایجاد استحکامات شهری و مرزی امری لازم بوده است. بخارا و سمرقند به‎عنوان مهم‌ترین شهرهای این منطقه دارای عناصر دفاع غیرعاملی چون ارگ، شارستان، ربض، برج و بارو، دروازه و ... بوده‌اند، که بررسی این ساختار در قرون نخستین اسلامی موضوع مقالۀ حاضر است.