موانع توسعه اقتصاد تجاری دریا محور در ایران دوره قاجاریه: نمونه بندر پیربازار

در این مقاله می کوشیم تا ضمن تمرکز بر یک نمونه معین، ابعادی از مسئله توسعه در ایران روزگار قاجاریه را واکاوی شود. بندر پیربازار، به‌مثابه موضوع محوری پژوهش، یک آبادی کوچک در شمال مرداب انزلی بود که اهمیت آن از اواخر دوره صفوی به بعد افزایش یافت. این اهمیت در مرتبه نخست، مدیون موقعیت جغرافیایی مساعد این آبادی در میانه بندر انزلی و رشت، و امکانی بود که در نبود راه زمینی مناسب، برای اتصال با دریای خزر فراهم می‌آورد. از اواخر دوره قاجاریه، رونق روزافزون تجارت دریامحور ایران و روسیه و همزمان، گشایش راه‌آهن ماورای‌قفقاز، بندر پیربازار را به یک کانون پرجنب‌وجوش تبدیل کرد. همین عوامل زمینه‌ای فراهم کرد تا بندر مذکور، در یک مقطع گذرا، روندی از توسعه را تجربه کند. پرسشی که در کانون پژوهش حاضر قرار دارد، ناظر بر واکاوی زمینه، کیفیت و موانع پیش‌روی این تجربه از توسعه است. بررسی دقیق و مستند این نمونه، می‌تواند برای رسیدن به درک ژرف‌تری از سرشت توسعه در ایران دوره قاجاریه کارآمد باشد. به این منظور، روند تاریخی ظهور پیربازار در قامت یک لنگرگاه مهم در گیلان، الگوی توسعه و افول این بندر و عوامل زمینه‌ساز این تحولات بر مبنای اسناد آرشیوی و گزارش‌های دست اول بررسی شده است. رویکرد پژوهش توصیفی-تبیینی است و روش آن، واکاوی مسئله در چهارچوب کلان زمینه تاریخی مبتنی بر شواهد تجربی و با تمرکز بر یک نمونه خُرد است. به این منظور، عوامل جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی به موازات هم و در بستر تاریخی متناسب با موضوع واکاوی شده است. نتیجه پژوهش حاکی از پیچیدگی‌ ویژه مقوله توسعه در ایران این روزگار و دشواری دستیابی به استنباط‌های تعمیمی در این زمینه است.

obstacles to development of marine commercial economy in qajar iran: the case of pīrbâzâr

this article aims at providing an explanation for some aspects of the problem of development in qajar iran. it’s focus in on pīrbâzâr, a famous village in northern province of guilân, which hosted a growing volume of russian-iranian trade in late qajar period and changed to be an important harbor up to the russian revolution. as a matter of fact, russian development of transcaucasian railway along with the launching a modernized shipment in the caspian sea in the second half of 19th century were the main causes behind an unprecedented growth of iran-russian trade. meanwhile, lack of any modern infrastructure which linked anzalī to rasht, provided the opportunity for pīrbâzâr to appear as the main harbor in this situation. based on first hand sources as well as archival material and applying a descriptive-explanative approach, it seeks to explain how russian-iranian marine trade affected the traditional pattern of transportation in guilân and what causes prevented pīrbâzâr to become a modernized harbor. this study may help us to attain a better understanding of the multidimensional problem of development in late qajar iran.