چندصدایی و چندشخصیتی در رمان پسامدرن ایران با نگاهی به رمان اسفار کاتبان از ابوتراب خسروی

اسفار کاتبان از ابوتراب خسروی، به اعتبار حضور صداهای چندگانه شخصیت‌‌ها با‌هم و در‌هم، متنی چندصدایی تلقی می‏شود. چندصدایی اصطلاحی ‏است که باختین برای اشاره به رمان‌‌های داستایفسکی از آن استفاده کرد، که، در آن‌ها، شخصیت‌‌ها به گونه‏ای به مکالمه با هم می‌‌پردازند. در رمان‌‌های پیشامدرن، راوی گوینده مسلط در کل متن بود که اجازه هیچ‌‌گونه ابراز عقیده‌‌ای را به شخصیت‌‌ها نمی‌‌داد. در دوره مدرن، این تسلط کامل راوی از بین می‌‌رود و برابری قدرت شخصیت‌‌ها و راوی را در بیان عقایدشان شاهدیم. حال در دوره پسامدرن، این برابری به‏استقلال کامل شخصیت‌‌ها در متن بدل می‏شود و شخصیت‌‌ها حتی گاه از راوی/ نویسنده رمان نافرمانی می‌‌کنند. به این‏ترتیب، متن شاهد حضور آواهای متعدد می‏شود و، از طریق چندصدایی، سرشت متکثرگونه فضای پسامدرنیستی را می‌‌نمایاند. حال سوال این ‏است که چندصدایی چگونه در متن تجسم‏ یا، به عبارتی، متنیت می‌‌یابد. بر این اساس، در این مقاله، تاکید روی بازتاب ذهنیت شخصیت‌‌ها در زبان آن‌ها‏ست. بنابراین، با بررسی ترکیب و رقابت انواع متفاوت شخصیت‌‌ها و نیز حضور دیگر شخصیت‌‌ها در ذهن ‏یک شخصیت، چگونگی شکل‌‌گیری کانونی‌‌سازی درونه‌‌گیری‌‌شده و تاثیر آن در ایجاد چندصدایی متن نشان داده خواهد شد. با توجه به متن‌‌های نمونه‌ای که در بخش تحلیل داده‌ها آورده شده، ما نه تغییر مدام زاویه دید بلکه‏ حضور کانونی‏سازهای چندگانه را شاهدیم که کانونی‌‌شونده‌های دیگر را در خود جمع می‌کند. این کانونی‌شونده‌ها گاهی افراد دیگری‌‌اند و گاهی خودِ دیگرِ کانونی‌ساز. بنابراین، هنگام بازگویی مطالب از زبان کانونی‌‌سازِ چندگانه، ضمیر‌های اول‏شخص و سوم‌شخص را می‌بینیم که از جانب خودِ کانونی‌ساز برای اشاره به خود به‌کار می‌رود: خودِ عینی و خودِ ذهنی‌اش، یعنی ضمیر‌های «من» و «او». بدین‌ترتیب، صداهای متفاوت تاثیر زبانی خود را در متن تجسم می‌بخشند و متن، به‌‌واسطه چند‌‌شخصیتیِ حاصل از این خودهای متفاوت، چندصدایی‏بودن خود را متجلی می‌سازد.