بررسی تطبیقی دو تفسیر صوفیانه از سوره یوسف: بحر المحبه فی اسرار الموده و ‏انیس‏المریدین‏ و شمس المجالس

بحر المحبه‌ فی اسرار الموده‌ و انیس المریدین‏ و شمس المجالس، دو تفسیر صوفیانه از مولّفانی ناشناس هستند که در آن‌ها سوره یوسف (ع)، یکی به زبان فارسی و دیگری عربی، در ساختار و محتوایی مشابه شرح شده است؛ تا جایی که برخی فهرست‏ نویسان، انیس المریدین را ترجمه فارسی بحر المحبه‌ دانسته‏ اند. نوشتار پیش رو در بررسی تطبیقی این دو اثر و کوشش برای تایید یا رد این دیدگاه شکل گرفته است. به‎نظر می‏ رسد وجوه اشتراک متعدّد این دو اثر که در برخی وجوه، بسامد آن بالا و فراگیر است، موجب شکل‏گیری این تلقّی شده است؛ همچون ساختار مشترک، رجحان قصّه‏ گویی، روش تفسیری همانند، رویکرد عرفانی ساده، روایات تفسیری مشترک، حکایت‎ها، نکته‎ها و اشارت‏های عرفانی همسان یا مشابه و نیز ترتیب و توالی مطالب؛ اما احصاء برخی ناهمگونی‏ها هرچند در حجم و اهمیتی کمتر، مانندِ تفاوت در برخی ماجراهای داستانی، نام و جایگاه شخصیت‏های فرعی، ایجاز و اطناب رخدادها، عبارت­ها و شرح‌های تفسیری، شواهد شعری، حکایت‎ها، نکته‎ها و اشارت‏های عرفانی، بیانگر آن است که انیس المریدین نمی‏تواند ترجمه‏ ای از بحر المحبه‌، دست‏کم به معنای امروزی آن باشد. به‌ویژه آنکه، ساختار و محتوای هر دو، از لحاظ شباهت‎های قابل توجّه در محتوا و ساختار،‌ به دیگر تواریخ و تفاسیر عرفانی سده‏های ‏متقدّم در شرح این سوره نیز، مانند انیس المریدین و روضه‌ المحبین و قصّه‌ یوسف بسیار شبیه است. به نظر می‎رسد یکی از زمینه‎های شباهت میان انیس المریدین و بحر المحبه‌، بهره‏مندی از مصادر و مآخذی مشترک است. وجه دیگر، به شناخت یکی از آن‌ها به‌منزله‌ مصدر و منبعی اصلی برای دیگری مربوط می‎شود که در این صورت، شاید بتوان حتّی جهت این رابطه‌ بینازبانی را از انیس المریدین به‌سوی بحر المحبه‌ دانست.

A Comparative Review of Bahr al-Mahabbah fi Asrar al-Mavaddah with Anis al-Moridin va Shams al-Majales

Anis alMoridin va Shams alMajales and Bahr alMahabbah fi Asrar alMavaddah are the two Sufi interpretations in which Yusuf Surah, is described in a similar structure and content, one in Persian and the other in Arabic. as much as, Anis alMoridin va Shams alMajales is considered the Persian translation of the Bahr alMahabbah fi Asrar alMavaddah. this article is written to check the validity of this view. a comparative study of these two works shows that they are similar in many ways, and this reinforces this view. They are similar in common structure, storytelling preference, interpretive method, simple mystical approach, common interpretive narratives, mystical anecdotes, points and allusions, as well as sequence of contents. however, some discrepancies between the two works indicate that they could not be translations of each other. Some their different aspects are: the fictional adventures, the names and actions of the subcharacters, the brevity of the events, interpretive phrases and explanations, poetries, anecdotes, mystical points and allusions. In particular, these two works, in terms of significant similarities in content and structure, are very similar to some histories and interpretations of earlier centuries, including works that have been written specifically in the interpretation of this surah. it seems that one of the similarities between these two works is their benefit from common sources. We can also consider that one of these two books is the main source for the other book. in this case, Anis may be the main source of the Bahr.