نقش عوامل ژئومورفولوژی و تغییر سیستم‌های مورفوکلیماتیک در شکل‌گیری و تحول الگوی سکونتگاه‌های انسانی در ایران مرکزی (پیرامون شیرکوه- یزد)

طرح مسئله: امروزه افزایش جمعیت انسانی ضرورت روزافزونی برای اشغال زمین‌های پیرامون مناطق سکونتگاهی را به وجود آورده است که این نیاز با شاخص‌های ژئومورفیک هر منطقه ارتباط تنگاتنگی دارد. اگر روند ایجاد سکونتگاه‌‌های جدید بدون تناسب با ظرفیت‌ها و امکانات طبیعی شکل بگیرد، آثار و نتایج نامناسبی در فضای کالبدی-زیستی درون شهری از قبیل بروز مخاطرات طبیعی، برهم‌زدن تعادل محیط‌ زیست و اختلال در امر خدمت‌رسانی را به وجود می‌آورد. براساس مطالعات مختلف، بین مولفه‌های ژئومورفولوژی و سکونتگاه‌‌های انسانی ارتباط نزدیکی وجود دارد. این مولفه‌ها گاهی سبب رشد و تبلور کانون‌های مدنی و پیدایش و گسترش سکونتگاه‌‌ها شده و گاهی نیز برای این کانون‌ها پرمخاطره جلوه و دافعه ایجاد کرده‌اند؛ بنابراین شناخت ویژگی‌های محیط طبیعی و توانمندی‌های لندفرم‌هایی سطح زمین برای تمیز و تشخیص نقاط مناسب و پایدار به‌منظور ایجاد و توسعۀ استقرارگاه انسانی اهمیت و ضرورت دارد. هدف: هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل نقش عوامل و مولفه‌های ژئومورفیک در شکل‌گیری، توسعه، تحول و الگوی استقرار سکونتگاه‌های پیرامون کوه بزرگ شیرکوه در منطقۀ خشک و گرم ایران مرکزی است. روش: برای انجام این پژوهش از نقشه‌های توپوگرافی و زمین‌شناسی، تصاویر گوگل ارث و مهم‌تر از همه مطالعات و مشاهدات میدانی بهره گرفته شد. روش انجام کار نیز پدیدارشناسی توصیفی بوده است. نتایج: نتایج این پژوهش، حاکی از الگوی متفاوت سکونتگاه‌ها در دامنه‌های شمالی و جنوبی و همچنین غربی و شرقی شیرکوه است به‌گونه‌ای که اغلب سکونتگاه‌های واقع در ارتفاعات بالای دامنه‌های جنوبی در خط تعادل آب و یخ، در محدودۀ ارتفاعی 2450-2550 متر و در دامنه‌های شمالی، این محدودۀ ارتفاعی بین 1700 تا 1650 متر متغیر است. تحلیل‌ها نشان‌دهندۀ آن بود که مهم‌ترین عامل ایجاد سکونتگاه‌ها در وهلۀ نخست، لندفرم‌های یخچالی و در وهلۀ بعد دریاچه‌های کواترنری (چاله‌های کویری کنونی) و سواحل آنها بوده است؛ در حالی که لندفرم‌های جریانی ازجمله تراس‌های رودخانه‌ای، مخروط های ‌افکنه و دشت‌سرها، حتی با داشتن منابع آب به نسبت خوب، برخلاف اغلب مناطق دیگر ایران و جهان، نقشی در به وجود آمدن این سکونتگاه‌ها نداشته‌اند. استقرار بر روی لندفرم‌های یخچالی در ارتفاعات بالای 2000 متر به‌احتمال به دوره‌های بسیار خشک و گرم و استقرار در حاشیۀ چاله‌های کویری کنونی به دوره‌های سرد کواترنر پایانی برمی‌گردد. نوآوری: این پژوهش نشان‌دهندۀ آن بود که اگرچه براساس مطالعات قبلی اغلب مراکز سکونتگاهی ایران اعم از شهری یا روستایی، به‌ویژه در بخش‌های مرکزی و شرقی بر روی مخروط‌افکنه‌ها استقرار یافته‌اند (حتی برای سکونتگاه‌های پیش از تاریخ)، مخروط‌افکنه‌ها به دلیل بارش‌های شدید رگباری و شدت سیلاب‌ها در هیچ جای منطقۀ موردمطالعه، تا قبل از سه دهۀ گذشته، هرگز مورداستفاده برای ایجاد سکونتگاه قرار نگرفته است؛ همچنین مطالعه نشان‌دهندۀ آن بود که لندفرم‌های یخچالی ارتفاعات بالا، بنا بر دلایل خاص اقلیمی، مطلوب‌ترین مکان برای ایجاد و تحول سکونتگاه بوده است.

the roles of geomorphological factors and change of morphoclimatic systems in the formation and evolution of human settlements in central iran (around shirkuh, yazd city)

problem definition: geomorphic phenomena have a primary impact on the locations, dispersions, spheres of influence, physical developments, and morphologies of settlements. in other words, geomorphic units and topographic elements are very important in physical development of settlemenets and play a significant role in the spatial distribution patterns of cities, as well as influencing the morphologies, constructions, and textures of them. accordingly, location, orientation of mountains, and the type of landform have an undeniable role in issues such as urban construction and urban population movement. nowadays, the increase in human population has created an increasing need to land occupation around residential areas; this is closely related to the geomorphic indicators of each area. then, if the process of creating new settlements is formed with no proportion to natural capacities and facilities, it will create adverse effects and results in the physical-biological problems of cities, such as natural hazards, which cause disturbing the balance of the environment and disrupting services. evidence of hazards in recent years show that most developing countries, especially in their rural areas, have high-risk physical structures that are often vulnerable to hazards. therefore, based on various studies, there is a close relationship between geomorphological components and human settlements. these components have sometimes caused the growths and developments or emergence and expansions of settlement centers, which have sometimes appeared to be dangerous and repulsive. therefore, recognizing the natural environment characteristics and the features and capabilities of landforms is important and necessary for identifying suitable and sustainable points for the creation and development of human settlements. purpose: the purpose of this study was to investigate and analyze the roles of geomorphic features and components in the formations, developments, evolution, and patterns of settlements around shirkuh mountain in the arid and warm region of central iran. methodology: to do this research, topographic and geological maps, google earth images, and, most importantly, field studies and observations were used. this study was based on descriptive phenomenological method. accordingly, geomorphological factors, including altitude, direction, and lithology, geomorphic features, including fluvial landforms, such as alluvial plains, alluvial fans, plains, lake and river terraces, and glacial landforms like cirques, valleys, and glacial terraces were surveyed and analyzed. then the role of each factor in the creation, development, and transformation of the settlements was studied and evaluated.