تحلیل انتقادی گفتمان «مقامات» مشایخ صوفیه

شرح‏‏حال‏‏نویسی عرفانی، به طور کل، و «مقامات‏‏نویسی»، نگارش شرح حال یکی از اولیا و مشایخ صوفیه، به طور خاص، نقش ویژه‏‏ای در گذشتۀ فرهنگی و اجتماعی ایرانیان داشته و در ذهن و زبانِ بهترین شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان، پس از قرن پنجم، تاثیر عمده‏‏ای به جای گذاشته است، بنابراین، یکی از ژانرهای مهم تاریخ ادبیات عرفانی به ‌شمار می‌ر‏ود؛ گرچه، با همۀ ارزش و اهمیتش، چنان‌که باید شکافته و شناخته نشده است. پژوهش حاضر تلاشی است برای بررسی زبان و گفتمان دو متن از این نوع و مقایسة تفاوت‏‏ها و تغییراتی که در جریان تحولات نهاد تصوف در زبانِ این گونه متون بروز و ظهور یافته است. متن نخست، سیرت ابن خفیف (د 371 ق)، که به دست ابوالحسن دیلمی و در نیمة دوم قرن چهارم تالیف شده، از قدیم‏‏ترین مقامات‏‏ِ مشایخ صوفیه است و مقامات ژنده‌پیل، کهن‌‏‌‏ترین و گسترده‌‌ترین شرح حال احمد جام (د 536 ق)، آخرین نمونه از مقامات‏‏ِ عرفانی است که از قرن ششم (تا زمان حملة مغول) در دست داریم. روش تحقیق در این پژوهش روش کیفی است، اما در فرایند تحقیق، هر جا لازم بود، از داده‏‏های کمّی استفاده شد. در پژوهش حاضر، داده‏‏ها و اطلاعات (حکایات مندرج در مقامات‏‏) بر اساس مبانی روش‏‏شناسی فرکلاف در سه سطح، «توصیف»، «تفسیر»، و «تبیین»، تحلیل شده است.