بررسی دلالت‌‌های ضمنی گفت‌وگو در داستان رستم و اسفندیار از دیدگاه علم معانی

در بلاغت سنتی، دو سطح معنایی واژه‌‌ها و گزاره‌‌ها با اصطلاحاتی چون معنای ظاهری و باطنی، معنای حقیقی و مجازی، معنای اولیه و ثانویه، و دلالت صریح و دلالت ضمنی شناخته می‌‌شوند. علم معانی که در کنار بیان و بدیع، یکی از اصلی‌‌ترین شاخه‌‌های علوم بلاغی است، کارکرد مجـازی جملات و دلالت‌‌های ضـمنی آن را بازمی‌‌شناسد. مبـانیِ این علم نشان می‌‌دهد گاه افق معنایی متن از طریق دلالت‌‌های ضمنی جملات حاصل می‌‌شود. ازآنجاکه در علم معانی دلالتمندی سخن با توجه ‌‌به حال مخاطب و اقتضـای موضوع دریافت می‌‌شود، با دسته‌‌بندی گروه‌‌هـای هم‌‌سخن و تحلیل گفت‌‌وگوهای آنان در موقعیت‌‌های مختلف داستان می‌‌توان به‌‌ طور مشخص و مستدل به معانی مجازی گفت‌‌وگوها و کارکرد هنری آن دست یافت؛ چنانکه در داستان رستم و اسفندیار می‌‌توان استدلال کرد: 1. پردازش درونمایه و تاثیر عاطفی داستان رستم و اسفندیار بر معانی مجازی گفت‌‌وگوها استوار است. 2. گفت‌‌وگوهایی که در معنای حقیقی و اولیه فهمیده می‌‌شوند، یا کارکرد داستانی دارند و به نقاط فصل و وصلی شبیه هستند که رویدادها را به یکدیگر متصـل می‌‌کنند یا کارکرد عاطـفی دارند و احساسات شخصیت‌‌ها را به ‌‌صورت مستقیم بیان می‌‌کنند. 3. طیف دلالت‌‌های ضمنی می‌‌تواند درونمایة داستـان، کانون عاطفی روایت، وضعیت تراژیکی داستـان و ویژگی‌‌های شخصیت‌‌ها را در داده‌‌های کمّی و عینی بازنماید؛ چنانکه زیربنای مشترک معانی مجازی کلام اسفندیار، اعتراض و انتقاد از دو قدرت مسلم شاهنامه ـ‌‌ رستم و گشتاسب‌‌ ـ است و ایستادگی او را در برابر سنت حماسی فاش می‌‌کند؛ یا بسامد تقریباً یکسان معانی «مقاومت» و «سازش» در گفت‌‌وگوهای رستم از یک‌‌سو شخصیت پیر و با تجربه او را نشان می‌‌دهد و از سوی ‌‌دیگر جایگاه برزخی او را در داستان مشخص می‌‌نماید.