کهن‌الگوی «نجات مرد به‌وسیلۀ زن» و ردّپای آن در روایات غنایی

یکی از کهن‌الگوهایی که در بسیاری از داستان‌های غنایی وجود دارد، کهن‌الگوی نجات مرد به‌وسیلۀ زن است. چه در روایات عاشقانه‌ای که قهرمان آن‌ها شخصیت مرد است، چه آن‌هایی که قهرمانشان شخصیت زن است، می‌توان نشانه‌هایی از این وضعیت کهن‌الگویی را مشاهده کرد. در این کهن‌الگو شخصیت زن داستان به یاری شخصیت مرد می‌شتابد و او را از مرگ یا درماندگی‌اش نجات می‌دهد. در این پژوهش به بررسی این کهن‌الگو در روایاتِ منظومِ غناییِ «زال و رودابه»، «بیژن و منیژه»، «خیر و دختر چوپان»، «افسانه گفتن سبزپوش بهشتی در پیش بهرام گور»، «یوسف و زلیخا» و «جم و گل» پرداخته شده است و داده‌های آن با رویکرد نقد کهن‌الگویی نقد و بررسی شده‌اند و به شیوۀ توصیفی-تحلیلی نگارش یافته‌اند. یافته‌های به دست آمده نشان می‌دهد که علاوه بر این که کهن‌الگوی نجات مرد به‌وسیلۀ زن در قصّه‌های کهن وجود دارد، در بسیاری از متون غنایی امروزی نیز وجود دارد و وضعیتی کهن‌الگویی است که برخی از روایات براساس آن شکل گرفته‌اند. عشق در نگاه اوّل، پرهیزه‌شکنی، دیوآسایی، سفر قهرمان و رسیدن به فردیّت، مولفه‌های اصلی کهن‌الگوی نجات مرد به‌وسیلۀ زن‌اند که در روایاتِ متاثر از این وضعیت کهن‌الگویی‌ وجود دارند.

the archetype of the rescue of man by woman and its traces in lyrical narratives

one of the archetypes that exists in many lyrical fictions is the archetype of the rescue of man by woman. signs of this archetypal state can be seen both in the narratives in which the protagonist is a male character (hero) and in the narrations in which the heroine is the main character. in this archetype, the heroine assists the male character and saves him from death or helplessness. in this study, this archetype is investigated in the lyrical poetic narrations of &zal and rudabeh&, &bijan and manijeh&, &kheyr and the shepherd’s daughter&, &legend of the heavenly green-dress for bahram-e- gour&, &joseph and zulaikha& and &jam and gol& and its data have been critiqued with an archetypal critique approach and written in a descriptive-analytical method. the results obtained show that in addition to the archetype of the rescue of man by woman in ancient stories, it also exists in many contemporary lyrical texts and some of the narrations is formed on this archetype. love at first sight, violation of taboo, daimonic, the hero’s (heroine’s) journey and attainment of individuality are the main components of the archetype of the rescue of man by women which exist in the narrations affected by this archetypal situation.