هویت مشترک تاریخیِ فنا و نیروانه در ادبیات صوفیان و بوداییان خراسان بزرگ

گفت‌وگوها و پژوهش های بسیاری بین مورخان تاریخ ادیان بر سر تاثیر و تاثرات مفاهیم فنا و نیروانه انجام شده است که به رغم پُربار بودن، تاکنون راه به جایی نبرده و به نتیجه ای قطعی، منجر نشده است. به نظر می‌رسد این عدم توافق، از تفاسیر الهیاتی محض و خارج از چارچوب تاریخی سرچشمه گرفته باشد. در این میان تمایلی پنهان و شاید ناخواسته خصوصاً از سوی محققان ایرانی در راستای برجسته‌سازی تفاوت‌های معنایی دو مفهوم فنا و نیروانه وجود داشته است که تعبیر مرگ و فنای صوفیانه را در معنای مجازیِ آن به کار برده اند. در این مقاله کوشش شده براساس شواهد و سرنخ‌های تاریخی و مسئلۀ فنای جسم در روایات صوفیانه و همچنین استفاده از سمبل‌های مشترک در ادبیات بودایی و متون عرفانیِ فارسی در فضای جغرافیایی مشترک خراسان بزرگ، تعاملات دینیِ بوداییانصوفیان، نشان داده شود که احتمالا پیش از این در سپهر پژوهش‌های میان رشته ای مغفول بوده است. روش پژوهش در این جستار، تحقیق تاریخی است که براساس منابع کتابخانه ای انجام شده است.

The common historical identity of Fana and Nirvana in the literature of Sufis and Buddhists of the Great Khorasan

There have been many discussions among the historians of religions about the influence of the concepts of Fana and Nirvana, which, despite being fruitful, have been inconclusive and have not led to a definite conclusion. This disagreement seems to have been originated from purely theological interpretations outside the historical framework. In the meantime, there has been a hidden and perhaps unintentional tendency to highlight the semantic differences between the two concepts of Fana and Nirvana, especially by Iranian scholars,  who have used the interpretation of Sufi death and Fana in their virtual meanings. This article is an attempt to show the BuddhistSufi religious interactions based on historical evidences and clues and the issue of corpse in Sufi narrations as well as the use of common symbols in Buddhist literature and Persian mystical texts in the common geographical space of the Great Khorasan. Such an investigation has been neglected in the field of interdisciplinary research. The research method in this paper was historical research based on library sources.