بازنمایی طبقاتِ عرفا در تذکره‌الاولیاء: ریاضت به مثابۀ سلیقه و مصرف

تذکره نویسی عرفا ذیل سنت طبقه نویسی مسلمانان و به مثابه گونه ای از تاریخ نگاری اسلامی - ایرانی شکل گرفته است. از میان تذکره های عرفا، تذکرة الاولیای عطار، به جای گزارش مستقیم و تاکید بر نسب، تولد، و وفات، شاگردان و استادان سوژه ها، سبک زندگی، یا وجوه ریاضت آنها را به قصد برساخت «هویت - طبقه» آنان بازنمایی می کند. در این نوشتار سبک بازنمایی طبقات عرفا در تذکرة الاولیا پس از برابر خوانی ریاضت، به مثابه سلیقه و مصرف، با تکیه بر آرای متفکران مطالعات فرهنگی و جامعه شناسی سلیقه و مصرف دلالت یابی و تفسیر شده است. نتیجه نشان می دهد که انواع ریاضت یا سلیقه و مصرف عرفا در تذکرة الاولیا در قالب پنج عنصر پوشاک، تغذیه، عبادات و مناسک، سخن گفتن و حرکات بدن، و تعلقات و دارایی های سوژه های عارف به برساخت و تمایز دو کلان طبقه «عارف - زاهد» و «عارف - عاشق» انجامیده است. طبقۂ عارف زاهد با گرایش به وجه سلبی انواع ریاضت یا اصل امتناع به شکل نشان دار به قطعیت معنا باور داشته است. پوشاک خشن، فرسوده، یا عریانی، غذاهای ساده و کم، گیاه خواری یا نخوردن، عبادات و مناسک فرو کاهنده مستمر یا یکباره، سخن گفتن تردیدآمیز، خوف ناکی همراه احساس گناه و بدن منقبض، زن و فرزند گریزی، و دارایی های ناچیز شاهد این ادعاست. در مقابل، طبقه عارف - عاشق اگرچه در برخی موارد مثل پوشاک یا تغذیه به سویه سلبی ریاضت توجه کرده است، ریاضت آنان عمدتا به شکل ایجابی، گشوده، و سیال سامان یافته است. گریز از الزام خرقه پوشی، تنوع طلبی در تغذیه، شوریدگی هایﺧﻠﺴﻪ وارِ ﺑﺪن ﻓﺰا، ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﻫﺎی زﺑﺎﻧﯽ - ﺑﺪﻧﯽِ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﯾﺰ و واﺳﻄﻪ ﺳﺘﯿﺰ ، و ﺗﻌﻠﻖ و داراﯾﯽ ﮔﺰﯾﻨﯽ ﻏﯿﺮ اﻟﺰام آور ﻧﻤﻮﻧﮥ اﯾﻦ ﺳﺒﮏ از زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ.