سیری در سفرنامه‌نویسی (بررسی چرایی رواج سفرنامه‌نویسی در ایران دورۀ قاجار، تحول و افول آن پس از انقلاب مشروطه)

هرچند سفرنامه نویسی در ایران، سابقه ای طولانی دارد، اما تا دورۀ قاجار فقط تعداد انگشت شماری، سفرنامه به زبان فارسی نگاشته شده است. از دوران فتحعلیشاه تا پایان دورۀ قاجار، روند سفرنامه نویسی در ایران سرعت گرفت و بیش از سی سفرنامه در وصف فرنگ و پیشرفت های آن به زبان فارسی نگاشته شد. در دوران پهلوی از سویی روشنفکران ایرانی به جای توصیف غرب، به نوشتن سفرنامه هایی در وصف کشورهایی که نظام سوسیالیستی بر آنها حاکم بود یا وصف سفر به سرزمین های دورافتادۀ ایران پرداختند و از سوی دیگر تعداد سفرنامه های فارسی کاهش یافت تا جایی که اندک اندک از صحنۀ ادبیات معاصر ایران به حاشیه رانده شد و به شکل خاطره نویسی به حیات خود ادامه داد. در این مقاله تلاش نگارنده بر آن است تا به تبیین چرایی رواج سفرنامه نویسی در یک دورۀ تاریخی معین، تغییر رویکرد آن در دوره ای دیگر و در نهایت به حاشیه رانده شدن آن بپردازد. چنین به نظر می رسد که کارکرد سفرنامه ها در دوران قاجار، یعنی معرفی نظام فکری، اجتماعی و سیاسی غرب، سبب رونق آن در این دوره شده باشد. با تحقق نظامی سیاسی مشروطه و برخی پیشرفت های اجتماعی دیگر در دوران پهلوی، همچنین نفوذ گرایش های سوسیالیستی و کمونیستی در این دوران، توجه روشنفکران به جای غرب، متوجه کشورهایی شد که نظام اشتراکی بر آنها حاکم بود، در نتیجه برای آزمودن این نظام، به این کشورها سفر کردند و سفرنامه هایی در وصف آنها نگاشتند. از سوی دیگر با شکل گیری گفتمان غربزدگی و بازگشت به خویشتن، توجه جامعۀ روشنفکری ایران معطوف به نواحی دورافتادۀ داخلی ایران شد و سفرنامه هایی در توصیف این نواحی نگاشته شد. در نهایت با از تب و تاب افتادن این گفتمان ها سفرنامه نویسی به شیوۀ گذشته، اندک اندک از رونق افتاد و بیش تر به شکل خاطره نویسی به حیات خود ادامه داد.

A research in Travel writing (Study of the reason for the prevalence of travel writing in Qajar Iran, its evolution and decline after the Constitutional Revolution)

Although Naser Khosrow wrote the first Persian travelogue in the fifth century AH, no other travelogue was written in Persian until the 12th century AH except for two travelogues. But from the time of Fath Ali Shah until the end of the Qajar period, the process of travel writing in Iran accelerated and more than thirty travelogues were written in Persian describing Farang and its developments. During the Pahlavi era, instead of describing the West, Iranian intellectuals wrote travelogues describing the countries ruled by the socialist system or traveling to the remote lands of Iran, and on the other hand, the number of Persian travelogues decreased to some extent.Which was gradually marginalized from the scene of contemporary Iranian literature and continued to exist in the form of memoirs. In this article, the author has tried to explain why travel writing is prevalent in a certain historical period, change its approach in other periods and finally marginalize it. It seems that the function of travelogues during the Qajar period, ie the introduction of the intellectual, social and political system of the West, has led to its prosperity in this period. With the realization of the constitutional political system and some other social developments in the Pahlavi era, as well as the influence of socialist and communist tendencies in this period, the attention of intellectuals instead of the West turned to the countries ruled by the communal system, so to test this system , Traveled to these countries and wrote travelogues describing them. On the other hand, with the formation of the discourse of westernization and return to the self, the attention of the Iranian intellectual community was focused on the remote inner regions of Iran and travelogues were written to describe these regions. In the old days, it gradually declined and continued to live more as a memoir.