متون ترجمه‌شده در ایران پیشامشروطه و ارزیابی موضوعی آنها

هدف نوشتار پیش رو، بررسی این مسئله است که ترجمۀ متون اروپایی در ایران، چگونه در افق تاریخی ایران پدیدار گشت و تاثیرات شکلی و مضمونی آن بر ترجمۀ متون دورۀ پیشامشروطه چه بود. به منظور پیشبرد کار از روش تحلیل تاریخی و تفسیر متون ترجمه شده استفاده می‌شود. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که در رابطۀ ترجمۀ متون اروپایی با تحوّلات تاریخی ایران در دورۀ مذکور، دو دیدگاه غالب، قابل طرح است: الف) دیدگاهی که این حرکت را نتیجۀ کوشش عدّه ای از مُبلّغان مذهبی و ماموران سیاسی خارجی از جمله گوبینو می‌ انگارد. به باور پیروان این دیدگاه، حرکت مستشرقان و نمایندگان دستگاه‌ های سیاست خارجی بیگانه از سر انگیزه ‌های خیرخواهانه و برای بهبودی جامعۀ ایرانی بود و یا انگیزۀ تبلیغ مذهبی و پیشبرد اهداف سیاسی کشور متبوعشان در این زمینه اثرگذار بود؛ ب) رویکردی که حرکت ترجمه‌ را صرفاً به بصیرت و آزادمنشی تعدادی از حُکام و صدراعظم‌ ها نسبت می‌ دهد. مطابق این نظر، گروه مذکور شناخت مشاهده‌ ای و یا معرفتی نسبت به تحوّلات اروپا داشتند و با یک درک تاریخی از آن بر انجام ترجمه به‌مثابۀ اقتباس الگوهای فکری و فرهنگی جدید روی آوردند تا به‌زعم خود راه میان بُری از تجارب دنیای بیرونی بیابند. طرفداران هر یک از دیدگاه‌ های مذکور به جهت یک‌سونگری به مسئله، قادر به شناخت واقعی نشده‌ اند؛ زیرا رابطۀ حرکت ترجمه و ظهور تحوّلات در عصر تاریخی مذکور را باید به‌صورت دیالکتیکی ‑تاثیر و تاثّر متقابل‑ در نظر گرفت. به عبارت روشن تر، خوانش اندیشه علمی و فکری اروپا، اُفق تاریخی جدیدی را برای ایرانیان رقم زد که زمینه‌ ساز تحوّلات نوظهور در عصر قاجار شد و متقابلاً، کیفیّت تحوّلات بر مضمون و جهت ‌گیری‌ های حرکت ترجمه (سنخ شناسی موضوعی آثار ترجمه شده) اثرگذار بود.

Translated Texts in Pre-constitutional Iran and their Thematic Evaluation

The present article tries to examine how translations of European texts in Iran appeared on the historical horizon of Iran and what effects they had on translation of texts in the preconstitutional period. As far as the translation of European texts, together with the historical developments of Iran in the preconstitutional period are concerned, there are two dominant views. The first view sees this move as the result of the efforts of some religious preachers and foreign political figures, including Gobineau. According to the followers of this view, the movement of the Orientalists and the representatives of foreign policy apparatuses was for the betterment of society as a whole or it was for religious propaganda and advancing the political goals of their respective countries. The second view maintains that the translation movement is for the insight and liberalism of a number of rulers and chancellors. According to this view, this group possessed an observational or epistemological knowledge of European developments, and they were aware of the historical developments of Europe. Therefore, they turned to translation to adapt new intellectual and cultural patterns and translation helped them experience the outside world. The proponents of each perspective took their stance on this issue; therefore, they failed to wellunderstand this issue. The relationship between the translation movement and the emergence of developments in this historical era must be considered dialectal; in other words, reciprocal influences. As a matter of fact, translating European scientific and intellectual thought and ideas formed a new historical horizon for Iranians, which paved the way for advancing developments in the Qajar era. Conversely, the quality of changes affected the content and orientations of the translation movement (a thematic typology of translations).