بررسی ویژگی‌های شیوه‌ ترجمۀ بین خطّی قرآن: (مورد پژوهی چهار ترجمۀ متعلق به قرن چهارم تا نیمۀ قرن ششم هجری)

یکی از شیوه‌ هایی که درگذشته در ترجمۀ متونِ وحیانی از جمله انجیل و قرآن مجید به کار می‌ رفت، شیوۀ ترجمۀ بین خطّی بود. در این شیوه، مترجمان به دلیل حرمتی که برای متن اصلی قائل بودند به ترجمۀ حیثیت متنی مستقل نمی‌ دادند و به شکل لفظ به لفظ ترجمه می‌کردند و ترجمۀ خود را بین خطوط می ‌آوردند. بااین‌حال ترجمه‌ های اوّلیّۀ قرآن کاملاً تحت‌اللفظی نیست و از ابتکاراتی زبانی برخوردار است که بررسی آنها موضوع این مقاله است. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی‑تحلیلی، به واکاوی مقایسه‌ ای و زبان ‌شناختی چهار ترجمۀ بین خطّی کهن قرآن در بازۀ زمانی قرن چهارم تا نیمۀ قرن ششم هجری پرداخته‌ ایم. این چهار متن عبارت‌اند از: ترجمۀ رسمی معروف به ترجمۀ تفسیر طبری و ترجمۀ تفسیر ابوالفتوح رازی در بخش آیات، ترجمۀ قرآن قدس و ترجمۀ قرآن ری. موارد انتخاب‌شده در دو حوزۀ کلّیِ «واژگان» و «نحو» مورد مقایسه و تحلیل قرار گرفته است. یافته ‌ها حاکی از آن است که مترجمان به درجات متفاوت به صورت‌های واژگانی و نحوی متن اصلی وفادار بوده‌ اند. به‌عبارت‌دیگر، علی‌ رغم اینکه ترجمه ‌ها درمجموع تحت‌اللفظی هستند، مجموعه‌ای از ویژگی‌ های شاخص واژگانی و نحوی دارند که آنها را به متون ارزشمندی تبدیل کرده است. کاربرد معادل ‌های اصیل فارسی در ترجمه‌ تفسیر طبری و در ترجمۀ قرآن قدس و نیز وجود برابرنهاده‌ای محلی، عمدتاً گویش سیستانی، در ترجمۀ قرآن قدس از جمله این ویژگی‌هاست. در ترجمۀ تفسیر ابوالفتوح رازی و ترجمۀ قرآن ری تاثیرپذیری مترجمان از زبان مبدا در حوزۀ واژگانی و به‌خصوص در ترجمۀ واژگان دخیل بیشتر مشهود است. در حوزۀ نحوی نیز ترجمه ‌های تفسیر ابوالفتوح رازی و قرآن ری همخوانی بیشتری با اقتضائات نحوی زبان فارسی نشان می‌ دهند.

Investigating Characteristics of Interlinear Translation of the Qur’an: Four Translations from the 4th to the mid-6th Century AH

Interlinear translation has been a popular method of translating religious texts, including the Bible and the Qur’an. Since religious books are considered to be sacred, translators mostly translate them word by word and they provide readers with the exact original word under the translated text. However, early translations of the Qur’an were not completely word by word and contained numerous language initiatives. The aim of this study is to examine these initiatives. This descriptiveanalytic study compares four ancient interlinear translations of the Qur’an dating back to the 4th and the mid6th Century AH. The translations include the famous commentary on the Qur’an by AlTabar, Tafsīr Abū alFutūḥ in verses, Qods translation of the Qur’an and Rey translation. The translations are analyzed in terms of lexical items and syntax. The findings suggest that the translators were loyal to the syntax and lexical items of the Qur’an albeit in varying degrees. In other words, although all the translations turned out to be word by word, they contained some specific features which made them valuable texts. For example, Tafsir alTabari and Qods translation contained many Persian equivalents or Qods translation included a Sistani dialect. In addition, the Rey translation and Tafsīr Abū alFutūḥ were under the influence of the original language, especially when it comes to lexical items. Indeed, these two translations followed the syntactic conventions and standards of Persian.