واکاوی زمینه‌های نگارش اولین کتب فضائل اهل البیت در آثار معتزله

روایات فضائل اهل‌ بیت(ع) بعد از رحلت پیامبر اکرم (ع) دست‌خوش حوادث مختلفی گردید و مسئله جانشینی رسول الله(ع) تاثیر بسزایی در عدم نقل این دسته از روایات را در میان محدثان اهل‌سنت بر خلاف محدثان شیعه ایفا می‌کرد. اما با این حال با شروع قرن سوم هجری روایات فضائل اهل بیت (ع) خصوصا امام علی(ع) که قبل از این زمان به صورت جسته و گریخته در برخی از منابع اهل‌سنت نقل می‌شد به صورت کتاب مستقل به نگارش درآمد. پرسش بنیادین این پژوهش، آن است که مهمترین زمینه‌های نگارش اولین کتب مناقب اهل‌بیت(ع) توسط معتزله چه بوده است؟ در این مقاله با روش تحلیلی-توصیفی و پژوهش در منابع تاریخی و حدیثی، منشا توجه محدثان معتزله به روایات فضائل اهل بیت (ع) و نگارش کتاب مستقل در این موضوع مورد پژوهش قرار گرفت که بررسی زمینه‌های مختلف، بیانگر آن است: برداشته شدن قانون منع تدوین حدیث، ضعف و انحطاط بنی امیه، روی کارآمدن بنی عباس با شعار (الرضا من آل محمد (ع))، پیگیری افضلیت امام علی (ع) توسط مامون برای جلب رضایت امام رضا (ع) و شیعیان، فضای سیاسی-اجتماعی بغداد و ارتباط معتزلیان با شیعیان خصوصا زیدیان، باقی بودن فضای مسموم بنی امیه و تعصبات عثمانیه، بیشترین تاثیر را در نگارش اولین کتب فضائل اهل بیت (ع) توسط ابوجعفر اسکافی معتزلی ایفا نموده است.

analyzing the origins of the first muʿtazilite book on the virtues of ahl al-bayt

the prophetic hadiths extolling the virtues of the prophet muhammad’s household, known as ahl al-bayt, underwent a tumultuous journey following the prophet’s passing. the issue of succession after the prophet’s demise had a significant impact on the transmission of these hadiths among sunni scholars, in contrast to shiite scholars who preserved them. however, as the third islamic century dawned, hadiths concerning the virtues of ahl al-bayt, especially those regarding imam ʿali, previously scattered in sunni sources, began to be compiled into independent books. this research delves into the origins and context surrounding the composition of the first book on the virtues of ahl al-bayt by muʿtazilite scholars. employing an analytic-descriptive approach and drawing from historical and hadith sources, the study investigates why muʿtazilite scholars began paying attention to these hadiths and compiling them into standalone works. several factors spurred this development. these include the relaxation of restrictions on compiling hadiths, the decline and fall of the umayyad dynasty, the ascendance of the abbasid dynasty with its allegiance to &the chosen one from the family of muhammad& (al-riḍā min āl muḥammad), al-maʾmūn’s efforts to promote the superiority of imam ʿali to appease imam al-riḍā and his followers, the political and social milieu of baghdad, and the muʿtazilites’ interactions with various shia groups, notably the zaydis. lingering tensions from the umayyad era and biases towards figures like ʿuthmān also played a role. these multifaceted factors coalesced to prompt the writing of the inaugural book on the virtues of ahl al-bayt by muʿṭazilite scholar abū jaʿfar al-iskāfī.