تقابل عقل و هوا در کلام امام علی (ع)

بزرگ‌ترین دشمن سعادت و رستگاری آدمی نفس خودبین و هوس‌مدار اوست. این مرتبه از نفس زمینه را برای راه‌یابی اخلاق ناپسند به ‌عرصه وجود انسان فراهم می‌کند؛ اگر آدمی با این مرتبه از نفس مبارزه کند، می‌تواند خویشتن اصلی خود را پیدا کند و به مرتبه بالاتری نایل آید. از‌این‌رو، مجاهده با نفس و کنار‌زدن هواهای نفسانی موجب به‌بار‌نشستن اخلاق و شکوفا‌شدن آن در وجود آدمی می‌شود. در‌عین‌حال، تنوع و کثرت جلوه‌های هوا و هوس در انسان مبارزه با آن را دشوار می‌کند؛ به‌ویژه به این سبب که هوا دربرابر عقل است، اما از جنس عقل عملی، نه عقل نظری، و هوای نفس مانع پدید‌آمدن انگیزه‌هایی است که برای تحریک عقل عملی لازم‌اند. هوای نفس حتی در عقل نظری هم اختلال ایجاد می‌کند؛ به‌طوری‌که گاه انسان باطل را حق می‌انگارد یا عملاً به شرک روی می‌آورد. ازآن‌جا‌که در منطق قرآن منشا همه گناهان به هواپرستی منتهی می‌شود و مرجع همه اوصاف رذیله شرک است، هواپرستی در‌حقیقت شرک ربوبی است. ازاین‌رو، علمای اخلاق «تخلیه»، خالی‌کردن نفس از رذایل، را بر «تحلیه»، آراستن نفس به زیورهای اخلاقی، مقدم می‌دانند و آن را عامل شکوفایی فضایل اخلاقی برمی‌شمارند.