شکل‏گیری نظام‌وظیفه در ایران و طرح ملت‌سازی در دوره پهلوی اول

شکل‌های ابتدایی نظام‌وظیفه نخستین‌بار در چارچوب ارتش‏های پادشاهی و دولت‏های‏ مستقل از کلیسا در اروپای غربی به‌وجود آمد و توانست واسطه‏ای بین دولت و ملت‏ در ابتدای عصر مدرنیته و وسیله‏ای برای گسترش نظامی‏گری حاکمان و شاهان باشد. در ابتدای قرن هجدهم میلادی، تقسیم ‏کار اجتماعی، پیشرفت تکنیکی و صنعتی‌شدن سبب شد تا ارتش‏های مدرن و نظام‏وظیفه که از اولین نهادهای بورکراتیک نیز به‌شمار می‏آمدند، شکل بگیرند؛ سپس در انقلاب فرانسه، به‌عنوان سازکاری اساسی درجهت تامین نیروی انسانی ارتش انقلابی تثبیت شدند. این پدیده که در غرب پس از مجموعه تحولات اندیشه‏ای و اجتماعی پدید آمده بود، در ایران دوره پهلوی اول به‌عنوان بخشی از طرح مدرن‏سازی و تثبیت حکومت استبدادی رضا‏خان شکل گرفت. بسط عناصر هویت ملی‏گرایانه و مطیع کردن نیروهای سنتی جامعه ایران دربرابر استبداد مطلقه حکومت به‌وسیله آموزش‏ها و هنجارسازی عمومی و فراگیر، از کارکردها و کارویژه‏های مهم ارتش و نظام خدمت اجباری در کنار تاثیرات و خدمات سیاسی و نظامی‏ دیگرش در تاسیس و ابقای حکومت پهلوی بود. نظام‌وظیفه علاوه‌بر خلع سلاح عمومی، به حکومت پهلوی اول این امکان را می‏داد تا با گسترش اقتدار نظامی، پایه‏های حکومتش را محکم کند. ایجاد ارتش یکپارچه و خدمت اجباری عمومی یکی از اولین تلاش‏های سامان‌مند و همه‌جانبه برای خلق شهروندان نظام جدید سیاسی مبتنی‌بر ایده دولت- ملت در تاریخ ایران است.