انتزاع قدرت‌های پادشاه و شکل‌گیری مشروطیت در دوره قاجار

پس از مشروطیت پرسش از چیستی و چرایی وقوع آن شاید مکررترین پرسش نظریه‌پردازان و متفکرانی بوده است که درباره تاریخ ایران معاصر اندیشیده‌اند. اما در بسیاری از موارد تفاسیر و تبیین‌هایی که ارائه‌شده به نحوی شرق‌شناسانه بوده‌اند. از طرف دیگر در این تبیین‌ها انقلاب مشروطه به‌مثابه یک رویداد آن‌قدر برجسته شده است که در پرداختن نظریه درباره تاریخ ایران به‌عنوان نقطه فارق تاریخ ایران را به پیش و پس از خود تقسیم می‌کند. به‌این‌ترتیب تاریخ ایران تبدیل شده است به تاریخ استبداد؛ ولی این قضاوت از بالای قله انقلاب مشروطه به دست آمده است. با تقلیل‌گرایی‌هایی که در این نگاه با ساخته‌شدن کلیت یکپارچه از تاریخ صورت می‌گیرد، در عمل وظیفه بررسی علمی کنار گذاشته می‌شود، زیرا تکلیف گذشته با تفسیر آن به‌عنوان تاریخ استبداد روشن شده استمی‌شود. مقاله حاضر می‌کوشد از رهگذر مرور انتقادی نظرات همایون کاتوزیان و جان فوران به عنوان به‌جای تبیین مشروطیت به‌عنوان انقلابی علیه استبداد و وابستگی، با کمک گرفتن از بینش‌های نظری وبر و دورکیم آن را به‌مثابه فرآیند تحولی تدریجی ببیند که زمینه‌های تکوین آن را در تحولات قرن نوزده می‌توان پی گرفت. البته ابداً ادعای ارائه مدل و نظریه در کار نیست، بلکه تلاشی است برای اندیشیدن جامعه‌شناسانه درباره مشروطیت؛ تامل درباره آن به‌عنوان فرآیند، محصول تحولات تدریجی طولانی‌مدت در جریان‌ها، نهادها و نیروهای اجتماعی در عرصه داخلی و تغییرات در نظام جهانی.

The Division of the King’s Powers and formation of the constitutionalism during Qajar Dynasty

It rsquo;s frequently asked and answered ldquo;how rdquo; and ldquo;why rdquo; ldquo;Iranian Constitutional Revolution rdquo; ldquo;happened rdquo;? The Constitutional Revolution of Iran has been the subject of many dissertations and investigations during the last century, and continues to receive scholarly attention increasingly. These attempts, however, do not deal with the conditions, under which the idea of the constitution was formed, the gradual development of social changes that finally have crystallized in the constitution, and the way in which the constitution got legitimacy. Briefly characterizing, most of the answers and explanations, are, in one way or another, examples of orientalism. They highlight the defeats of attempts to make reforms in political structures to limit the arbitrary will of the shah and governors of provinces, to bring about a central administration and so on; they point their finger to the strength of despotic structures and resistance of rulers against all of these reforms. They assert that the failure of reforms left no way except Revolution. So, Iranians, who then due to getting familiar with European countries were aware of the constitutional monarchy, when started to protest, started to ask for the constitution, and finally, they were able to force the shah to grant the constitution. The article tries through criticizing Katouzian and Foran rsquo;s explanations of the Constitutional Revolution, and exploiting insights of Weber and Durkheim, historically situate the genesis of the socalled ldquo;Iranian Constitution rdquo; and explain complexities around its formation.