درآمدی بر مفاهیم «بالاشهر» و «پایین‌شهر»

با نگاهی به شهر، می‌توان نمود اختلافات طبقاتی، شکاف‌های اقشار مختلف جامعه، نابرابری‌ها و تفاوت‌های اجتماعی-اقتصادی، فاصله بین دهک‌های اقتصادی و مسایلی از این دست را در تمام اجزای آن از مردم و فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها گرفته تا کالبد آن مشاهده کرد. مفاهیمی همچون بالا و پایین، شمال و جنوب شهر، این طرف و آن طرف رودخانه و ... هم مولود و هم مولد مسایل یاد شده‌اند که خود به مشکلاتی بزرگ در شهر و زندگی شهری بدل شده‌اند. این مفاهیم واژگانی آشنا در ادبیات روزمره مردم و مسیولین است؛ از نشانه‌ای برای بیان پایگاه اقتصادی-اجتماعی افراد تا موضوعی برای وعده و وعید. با این وجود، تاکنون در ادبیات علمی شهرسازی ایران به مفهوم‌شناسی این پدیده پرداخته نشده است. این پژوهش تلاشی است برای تحلیل محتوای مفاهیم بالاشهر و پایین‌شهر از جنبه‌های مختلف و سازمان‌دهی چارچوبی نظری و مبنایی برای تحقیقات آینده. بر این مبنا، پرسش‌های اصلی این پژوهش عبارتند از این‌که «مفهوم بالاشهر و پایین‌شهر در حوزه معنایی زبان فارسی چیست؟» و «چه چیزی بالاشهر و پایین‌شهر را در ذهن مردم می‌سازد؟».برای نیل به اهداف تحقیق، سعی شد تا با دیدی همه‌جانبه‌نگر، به واکاوی این مفاهیم پرداخته شده و از پوسته‌های رویین و سطحی تا لایه‌های زیرین و عمقی آن شکافته شود. بنابراین با تکیه بر نظریات زبان‌شناسی پدیدارشناسانه، دو مقوله برای این بررسی در نظر گرفته شد؛ یکی «عناصر مفهومی» سازنده معنا و دیگری «معیارها»ی سازنده آن از دیدگاه مردم. در بررسی مفاهیم، چهار جنبه واژه‌شناسی، اصطلاح‌شناسی، استعاره‌شناسی و اسطوره‌شناسی، مورد توجه قرار گرفت. به منظور شناسایی عوامل و زمینه‌های موثر بر شکل‌گیری مفاهیم بالاشهر و پایین‌شهر از منظر مردم، از روش تحلیل محتوا بهره گرفته شد. اطلاعات این قسمت، از طریق مصاحبه شفاهی در شهر اصفهان، جمع‌آوری و از طریق تداعی معنا، تحلیل شدند. نتایج بررسی بخش «عناصر مفهومی»، نشان داد که مفهوم محوری و درونی واژگان بالا و پایین در زبان فارسی، نوعی ارزش‌گذاری برای بیان انواع مقام‌ها و منزلت‌هاست. همچنین در بخش «معیارها»ی سازنده، با تحلیل محتوای نگرش‌های مردم، دو دیدگاه کلی تفکیک شد؛ یکی آن‌که وجه تمایز بالاشهر و پایین‌شهر را ناشی از عوامل محیطی می‌داند و دیگری، این تفاوت را از طریق معیارهای غیرمحیطی و مربوط به مردم محیط می‌داند. نتایج نشان داد که مردم برای تشخیص بالاشهر و پایین‌شهر، اغلب به معیارهایی اشاره می‌کنند که آنها را کمتر می‌توان به محیط نسبت داد. بنابراین مفهوم بالاشهر و پایین‌شهر در تناظر با ارزش‌ها، مفهومی کاملاً نسبی است و یک تعریف ثابت از متغیرها و معیارها، نمی‌تواند همواره بر آن دلالت کند. این پژوهش، تلاش می‌کند تا از رهگذر بیان سیستمی و شامل «عناصر مفهومی» و «معیارها»، که در روابط متقابل با هم هستند، پدیده بالاشهر و پایین‌شهر را تشریح کند.