ارزیابی مولفه‌های سرمایه اجتماعی در شهر ایرانی از دریچه متون کهن ادبیات فارسی

تعاملات اجتماعی، روابط و علقه‌های محله‌ای، مشارکت و بسیاری مفاهیم اجتماعی دیگر که همگی تحت عنوان سرمایه اجتماعی مطرح هستند از جمله مهم‌ترین دلمشغولی‌های طراحان، برنامه‌ریزان و مدیران شهری است که نقش به‌سزایی را در آفرینش و تقویت حس مکان، دلبستگی مکانی، رضایتمندی سکونتی، هویت مکانی و بسیاری کیفیت‌های مکانی دیگر عهده‌دار است. بر همین اساس چنانچه تقویت این عوامل اجتماعی را که در این تحقیق از آنها تحت عنوان سرمایه اجتماعی یاد می‌شود به عنوان یکی از اهداف طرح‌ها و برنامه‌های شهری در نظرگیریم، نگاه به گذشته جامعه ایرانی، نقاط قوت و ضعف بسیاری را در توانایی ارتباطات اجتماعی ایرانیان در جهت همسایگی اجتماعی، مشارکت شهروندی و زندگی جمعی نشان خواهد داد که می‌تواند روشنی‌بخش جامعه امروز در نیل به اهدافش باشد. در این بین ادبیات نیز به عنوان میراثی مکتوب از گذشتگان می‌تواند نقش مهمی در شناسایی روندها و رویه‌ها عهده‌دار باشد. در واقع همواره بخشی از ادبیات به اجتماعیات اختصاص دارد و بیانگر راز و رمزهای نهفته در مناسبات میان مردم است. از‌این‌روی پژوهش حاضر با هدف واکاوی مناسبات اجتماعی در جامعه سنتی ایران با مروری بر تعاریف سرمایه اجتماعی به ارزیابی مولفه‌های سه‌گانه آن در متون کهن پارسی پرداخته است. بر این اساس در یک سامانه پژوهش کیفی مبتنی بر رویکرد پژوهش تفسیری- تاریخی، با استفاده از روش تحلیل محتوا تلاش شده تا به بررسی هر یک از مولفه‌های سه‌گانه سرمایه اجتماعی در متون کهن ادبی ایران همچون خمسه نظامی، مثنوی معنوی و گلستان سعدی پرداخته شود. نتایج مطالعات حاضر حکایت از آن دارد که محلات به عنوان مهم‌ترین تجلی شبکه‌های اجتماعی در زندگی شهری جامعه ایرانی مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده دیگر مولفه‌های سرمایه اجتماعی (روابط و تعاملات اجتماعی، هنجارهای همیاری و اعتماد) هستند. بر این اساس برخلاف جوامع غربی که تعاملات میان شهروندان عمدتاً به‌صورت میان گروهی، در مقیاس شهر و در فضاهای شهری صورت می‌پذیرفته است، تعاملات ایرانیان به‌صورت درون‌گروهی و در مقیاس محلات تحقق می‌یافته است به‌گونه‌ای که در شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی، ارتباطات افقی بسیار قویی‌تر از ارتباطات عمودی( آوندی) ‌بوده است. همچنین در حالی که هنجارهای همیاری و اعتماد در دو سطح خرد و میانه از سطح مطلوبی برخوردار است لیکن اعتماد در سطح کلان سست و شکننده است. علاوه بر این به نظر می‌رسد مشارکت دادن مردم در مدیریت فضاهای شهری از طریق شکل‌گیری و اولویت دادن به سازمان‌های مردم‌نهاد به مثابه حلقه واسطه عرصه عمومی و دولتی نقش به‌سزایی در تقویت سرمایه اجتماعی بین گروهی می‌تواند عهده‌دار باشد.