سیستم آبی بخارا به‌عنوان زیرساخت منظرین شهر؛مروری بر ظهور و انحطاط یک شبکه منظرین درون شهر

در طی قرن‌ها شهرهای فلات ایران در پیوندی عمیق و متقابل با شبکه‌ها و منابع آبی شکل‌گرفته، پایدار شده و توسعه‌یافته بودند. امروز بازخوانی پیوند و رابطه چندوجهی و چندعملکردی این زیرساخت‌ها با شهر و استخراج اصول حاکم بر آن ما را در بازتعریف رابطه تک‌بعدی حاکم بر شبکه‌های انتقال آب، به‌عنوان گونه‌ای از شبکه‌های زیرساختی مدرن، باکلان‌شهرهایمان یاری می‌کند. یکی از پیشرفته‌ترین نمونه‌های پیوند همه‌جانبه شهر و سیستم آبی، در شمال شرق ایران (ازبکستان کنونی) و در شهر بخارا شکل‌گرفته است. سیستمی توسعه‌یافته براساس بهره‌گیری از آب‌های جاری که امروز نیز باوجود نابودی تقریباً 90 درصدی، بازمانده‌های آن در بافت قدیم شهر، مهم‌ترین مولفه‌های منظر شهر بخارا به شمار می‌روند. اینکه چگونه این شبکه آبی به زیرساختی منظرین2 برای شهر تبدیل‌شده و نقشی چندوجهی در شهر و زندگی شهروندان داشته است و اینکه چگونه این شبکه در طول 10 قرن گذشته به صورتی پایدار در شهر حضورداشته و سیستم‌وار با توسعه شهر توسعه‌یافته است، سوالاتی هستند که این نوشتار با پژوهش در مکتوبات و مستندات موجود در باب بخارا از قرن 10 تا 21 میلادی در پاسخ به آنها می‌کوشد و تلاش می‌کند با یافتن جنبه‌های مختلف پیوند این شبکه با ساختارهای فضایی - کالبدی و فعالیتی شهر از یک‌سو و ساختارهای ذهنی مردم بخارا از سوی دیگر، اصول حاکم بر شکل‌گیری و توسعه شبکه آبی بخارا را بیابد. نتایج این بررسی دو نکته مهم و مرتبط با هم را در مورد شبکه آبی شهر بخارا نشان می‌دهد : نخست اینکه شبکه آبی شهر بخارا در لایه‌های مختلف، ارتباط تنگاتنگ و عمیقی را با ساختار فضایی و اجتماعی شهر (زندگی عینی و ذهنی شهر و شهروندان و حوزه‌های شخصی و عمومی زندگی) برقرار ساخته و همین مسیله موجب شده بوده است که این شبکه نقشی کلیدی را در درک شهر بخارا بازی کند و از یک شبکه زیرساختی با نقش معیشتی و خدماتیِ صرف به شبکه‌ای منظرین با نقش سمبولیک برای شهر بخارا ارتقا یابد. دوم اینکه نیاز کارکردی به این شبکه، شرط لازم در پیوند و حضور مولفه‌های شبکه آبی در فضاهای شهری و زندگی مردم بخارا بوده است و نه شرط کافی. پیوند ذهنی این شبکه و مولفه‌های آن با مردم و زندگی آنها نحوه و کیفیت حضور پایدار مولفه‌های شبکه را در شهر بخارا تضمین می‌کرده است.