بازاندیشی تحلیلی کارکرد و گاه‌شناسی نسبی سازۀ پلکانی ربع ‏رشیدی

بیان مسئله: در تپۀ ‏شرقی کاوشگاه ربع‏رشیدی، سازه‌‌ای پلکانی خاک‌‌برداری شده است که نخست بازمانده‌‌ای از یک مسجد ایلخانی پنداشته و سپس فرضیۀ زیرزمین سازه‌‌ یا مجموعه‌‌ای بزرگ در روضۀ رشیدی سدۀ هشتم هجری برای آن پیشنهاد شد؛ اما ویژگی‌‌های توپوگرافیک، پلان، فضاسازی و مصالح معماری این سازۀ پلکانی نمی‌‌تواند بازماندۀ کالبد یا زیرزمین سازه‌‌ای بزرگ باشد؛ بنابراین دربارۀ این سازۀ پلکانی دو پرسش بنیادین طرح می‌‌شود: کارکرد آن چه بوده است؟ و گاه‌شناسی نسبی آن به کدام سدۀ تاریخی بازمی‌‌گردد؟هدف پژوهش: بازشناسی قدمت و کارکرد سازۀ پلکانی تپۀ شرقی با روش‌های باستان‌شناختی و معماری، زمینه و مقدمۀ مرمت درست و روشمند این بخش از میراث معماری ربع‌رشیدی را فراهم می‌کند.روش‌‌ پژوهش: این پژوهش از روش باستان‌‌شناسی بناهای تاریخی بهره گرفته است که از یافته‌‌های باستان‌‌شناختی و روایت‌‌های تاریخی و تحلیل‌‌های فنی معماری برای گاه‌شناسی، گونه‌‌شناسی، سبک‌‌شناسی و شناسایی کارکرد بناهای باستانی و تاریخی بهره می‌‌گیرد؛ در گام نخست، با روش‌‌های میدانی باستان‌‌شناختی و برداشت و ترسیم پلان ساختار پلکانی به‌‌ویژه عکس‌‌برداری هوایی با پهپاد، ویژگی‌‌های فنی و ساخت‌‌مایۀ معماری این سازۀ پلکانی بررسی و در گام دوم نیز، گزارش‌‌های تاریخی دربارۀ سازه‌‌های ربع‌‌‌رشیدی سده‌‌های هشتم تا یازدهم هجری (وقف‌‌نامۀ ربع‌رشیدی و تاریخ اولجایتو و عالم‌‌آرای عباسی) مطالعه شدند؛ تا با تطبیق اطلاعات حاصل از آن‌‌ها با داده‌‌ها و یافته‌‌های باستان‌‌شناسی و معماری، فرضیات پژوهش‌گران آزموده شود.نتیجه‌‌گیری: شواهد و اسناد باستان‌‌شناختی، تاریخی و معماری بر مبنای منطق قیاس محتمل، فرضیۀ آب‌‌انبار رشیدی را بیشتر قریب به صدق می‌‌داند؛ آنگاه، با توجه به متن الوقفیّۀ الرشیدیّه، گاه‌شناسی نسبی این سازۀ پلکانی، چونان آب‌‌انبار رشیدی، به‌دورۀ ایلخانی می‏رسد که البته در دورۀ پسا ایلخانی تعمیر و بازسازی شده بود.

the analytical revising of function and relative dating of the stepped structure at rabʿ-e rashidi

problem statement: archaeologically, a stepped structure is recorded from the e. hill of rabʿ-e rashidi. firstly, such a structure is thought to be a remnant of an ilkhanid mosque. later it is hypothesized as the basement of a large complex, from the rawza arena, rabʿ-e rashidi, 14th ce. nevertheless, in accordance with the topographic features, plan, spatial design, and architectural materials of this stepped structure, it cannot be the remnant of a structure or the basement of the large building in the rawza arena. so, two basic questions concerning this stepped structure are its function and relative dating.research objective: the archeological and architectural recognition of the function and dating of the stepped structure at the rabʿ-e rashidi provides the required basis for its accurate and methodic restoration.research method: this research is based on the archeology of buildings, which uses archaeological findings, historical reports, and technical analysis of construction to understand the chronology, typology, stylistics, and function of ancient architectural remains.firstly, the technical features and architectural materials of this stepped structure were well studied by the field archaeological methods, providing a plan and site surveying and aerial photography by a drone. secondly, historical reports that provide information about the structures of rabʿ-e rashidi, from the 14th to the 17th ce (al-waqfiyya al-rashidiyya history of öljeitu ‘ālam ārā-yi ‘abbāsi) were studied. this allows the authors to examine their hypotheses by matching the collected information from such sources with archeological materials and architectural remains.conclusion: abductive reasoning, based on archaeology, history, and architecture, considers that the hypothesis of the large cistern of rabʿ-e rashidi is more likely to be justified. according to al-waqfiyya al-rashidiyya, the relative dating of this staircase structure, as the cistern, goes back to the ilkhanid period. this structure was repaired in the post-ilkhanid period.