بررسی الگوهای رومی و بیزانسی برج بزرگ جنوبی ربع رشیدی؛ بر بنیان نمونه‌‌های آناتولیایی

بیان مسئله: ربع‌‌ رشیدی دو مرحلۀ سکونت و کاربری متفاوت داشته است که کاربری مرحلۀ دوم آن، نظامی بوده است. فرم و پلان برج بزرگ جنوبی ربع رشیدی در تاریخ معماری ایران پیشینه‌‌ای ندارد؛ بنابراین، دو پرسش پژوهندگان حاضر این است که فرم و پلان آن برگرفته از کدام الگو است؟ و معمار یا بانی احتمالی این برج کیست؟ فرضیۀ پژوهندگان این است که برج بزرگ جنوبی قلعۀ پساایلخانی رشیدیّه ساختۀ عثمانیان است و الگوی رومی و بیزانسی دارد. در قلمروی غربی عثمانی نمونه‌‌هایی از برج‌‌های بیرونی بر جای مانده‌‌اند که فرم و پلان آن‌‌ها می‌‌تواند چونان الگوی نمونۀ رشیدیه معرفی شوند؛ همچنین دیگر فرضیۀ پژوهندگان، جعفر‌‌پاشای فرنگی عثمانی را بانی این برج و قلعۀ پساایلخانی رشیدیه پیشنهاد می‌‌کند که در فترت رومیّۀ تبریز ساخته شده است.هدف پژوهش: مرمت روشمند این اثر تاریخی نیازمند رعایت دو شرط اصالت و شناسایی الگوی آن است؛ زیرا در این حالت، می‌‌توان از تجربۀ موفق مرمت نمونه‌‌های مشابه بهره گرفت.روش‌‌ پژوهش: برج‌‌های بیرونی در قلعۀ رشیدیۀ تبریز و آنتالیا، بودروم، ایاسوس، کلیدالبحر و معموره در آناتولی باختری مجموعۀ داده‌‌های این پژوهش را تشکیل می‌‌دهند که نمونه‌‌های آناتولی باختری، الگوی رومی و بیزانسی دارند. فرم و پلان و موقعیت این برج‌‌های بیرونی نسبت به باروی قلعۀ آن‌‌ها، با نمونۀ ربع‌‌رشیدی به روشی استقرائی مقایسه و هم‌‌چنین ده گزارش تاریخی مهم سده‌‌های شانزدهم و هفدهم میلادی دربارۀ قلعۀ رشیدیه و لشکرکشی عثمان‌‌پاشا و جعفرپاشای فرنگی به تبریز بررسی شده‌‌اند.نتیجه‌‌گیری: برج بزرگ جنوبی ربع‌‌ رشیدی که با یک دیوار دارای مردرو به باروی اصلی قلعۀ رشیدیه وصل شده است، از گونۀ برج‌‌های بیرونی دارای منشا رومی و بیزانسی است. برج بزرگ جنوبی قلعۀ رشیدیه دو طبقه دارد. دو طبقه ساختن برج‌‌های بیرون از بارو، میراثی است که از روم به بیزانس و سپس به عثمانی رسیده بود.

investigating the roman and byzantine patterns of the great southern outwork of the rabʿ-e rashidi; based on anatolian samples

problem statement: rabʿ-e rashidi has two different phases of settlement and usage. of these, the second phase was for military purposes. the form and plan of the great southern outwork of rashidiyya have no precedent in the history of iranian architecture. the present authors attempt to address two questions: what is the pattern of such an outwork? who is its possible architect or the founder? the present authors have hypothesized that: the great southern outwork of the post-ilkhanid fort of rashidiyya was built by the ottomans. so, it has a roman-byzantine pattern. in the western ottoman realm, samples of outworks have been left, whose form and plan can be regarded as a pattern for rashidiyya. they have also hypothesized jafar pasha frenk as its founder during the years of the roman (ottoman) interruption of tabriz.research objective: methodic restoration of this antique work requires compliance with two conditions of authenticity and identification of its pattern; because in this case, one can benefit from the successful experience of restoring similar samples.research method: the outworks in rashidiyya, antalya, bodrum, iasos, kilitbahir, and mamure consist of the data body of this research. these w. anatolian samples have a roman-byzantine pattern. inductively, their form, plan, and position of outworks in relation to their ramparts, are comparable with the rabʿe- rashidi’s one. historically, 10 main resources from the 16th and 17th ce on the fort of rashidiyya and the tabriz campaign of osman pasha and jafar pasha frenk are studied as well.conclusion: typologically, the large south tower of rashidiyya, which is connected to its main rampart by a musketeer banquette, falls within the category of semidetached two-story outworks from the roman and byzantine origin. first, byzantium and then ottomans inherited this heritage of roman defensive architecture.