کنکاشی در ویژگی‌های خیابان صفوی

با کنکاشی در تاریخ شهرسازی ایران و مکاتب آن در ادوار گوناگون، آنگاه که معماری و شهرسازی صفوی را مرور می‌کنیم با مفهومی به نام خیابان مواجه می‌شویم که به لحاظ تعریف تشابه زیادی با سبز راه 1 در معنای امروزی دارد، به طوری‌که می‌توان سبز راه را مصداقی مدرن برای خیابان‌های صفوی دانست. این در حالی است که در دستور زبان طراحان منظر و شهرسازان ایرانی، این مفهوم ساختاری کمتر راه می‌یابد. طی مقاله حاضر کوشش شده است از طریق نگاه تحلیلی به اسناد مکتوب و مصور بجا مانده، تصویری روشن از این عنصر ارزشمند ترسیم شده و اصول مشترک حاکم بر این گونه محورهای مستقیم شهری در عصر صفوی مورد بازشناسی قرار گیرد. در این میان برای دست‌یافتن به الفبای خیابان‌های صفوی و بازشناسی اصول حاکم بر آنها جستجو در میان یادداشت‌های سفرنامه‌نویسان اروپایی که در عصر طلایی صفوی در ایران گام نهاده اند و تحت تاثیر جاذبه قوی این خیابان‌ها توصیفاتی دقیق از آنها بر جای گذاشته‌اند راهگشا خواهد بود. چرا که امروزه عمده این خیابان‌ها یا به کلی از میان رفته‌اند یا چنان دستخوش تغییر شده‌اند که به آسانی قابل شناسایی نیستند. در ادامه پس از بیان کلیاتی در باب خیابان صفوی و سیر تحول آن، بر اساس برخی از این توصیفات مشتمل بر پنج خیابان که حاصل کنکاش نویسنده در میان اسناد مکتوب و مصور از ایران عهد صفوی می‌باشد، اصول کلی حاکم بر این یادگار ارزشمند از معماری و شهرسازی صفوی در دو بخش کالبدی و عملکردی استخراج و تدوین شده است : ویژگی‌های عملکردی : 1. برقراری اتصال میان عناصر همجوار به ویژه باغات شاهی و تداعی باغی در مقیاس شهر. 2. گردش و تفرج شهروندان و فراهم آوردن بستری که می‌توان آن را گردشگاه عمومی شهر نامید. 3. ایجاد سلسله مراتب قوی و تاکید بر جایگاه عنصر قطبی‌کننده (باغ شاهی یا عنصر مذهبی) که در انتهای مسیر استقرار می‌یافته است. اجزا و عناصر کالبدی : همانگونه که عناصر اصلی باغ ایرانی در سه گروه آب، گیاه و بنا قابل شناسایی هستند، این طبقه‌بندی را می‌توان به عناصر کالبدی خیابان صفوی نیز تعمیم داد. جایگاه در ساختار شهر : این خیابان‌ها عمدتاً در حاشیه شهرها و در میان مجموعه‌ای از باغات احداث می‌شده‌اند. به طوری‌که در دوره‌های بعدی زمینه توسعه شهرها به خارج از باروهای شهر کهن را فراهم ساخته‌اند.