بررسی شکلی-تاریخی هستۀ اولیۀ کالبد معماری حرم مطهر رضوی با تکیه بر اسناد روایی و در تطابق با طرح‌مایه‌های معماری کاخ‌های ساسانی و صدر اسلام

بیان مسئله: مجموعۀ حرم مطهر رضوی یکی از مهم‌ترین بناهای موجود در ایران است که از دو منظر آیینی و کالبدی اهمیت بسیار زیادی دارد. با این حال هنوز مطالعۀ چندانی دربارۀ ساختار اولیۀ فضایی بنای نخستین و فرایند گسترش کالبدی آن صورت نگرفته است. از این رو مطالعه و بررسی ساختار اولیه و نخستین مراحل تشکیل‌دهندۀ مجموعۀ حرم به درک ساختار فعلی آن کمک زیادی خواهد کرد.هدف پژوهش: در این پژوهش تلاش می‌شود تا ردپای بنای اولیه در وضعیت فعلی مجموعۀ حرم در اطراف بقعه مورد جست‌وجو قرار گیرد و سپس الگوی فضایی آن شناسایی شود.روش پژوهش: این مقاله با رویکردی «تفسیری-تاریخی» ساختار اولیۀ فضایی حرم در اطراف بقعه را بررسی خواهد کرد. از این رو ابتدا این فرضیه طرح شد که «ساختار فضایی بنای اولیۀ مدفن حضرت رضا (ع)، که گسترده‌تر از بقعه‌ای ساده (تک‌بنا) بوده است، از الگوهای شکلی و فضایی دوران ساسانی پیروی کرده است». سپس این فرضیه با اتکا بر متون تاریخی مورد بررسی قرار گرفت و در ادامه از طریق بررسی‌های شکلی، ردپای بنای اصلی در اطراف بقعه جست‌وجو شد و الگوی پیداشده با تعدادی از کاخ‌های ساسانی و صدر اسلام مقایسه شد. در انتها این سه دسته از اطلاعات با یکدیگر تطبیق داده شده‌اند.نتیجه‌گیری: اطلاعات به‌دست‌آمده نشان داد که محتمل است ساختار بنای اولیۀ حرم مطهر رضوی، که ریشه در کاخ «حُمَید بن قحطَبه» دارد، از ساختار معماری کاخ‌های ساسانی پیروی کرده باشد و نیز هندسۀ چلیپایی‌شکل (دارالسیاده) در کنار فضای ایوانی‌شکل (دارالحفاظ) مشابهت زیادی با الگوی فضایی کاخ‌های ساسانی دارد.

A morphological-historical study on the initial core of the Razavi Holy Shrine Complex (With a focus on narrative documents and in comparison with the architectural design of the Sassanid and Early Islamic Palaces)

Problem statement: The Razavi Holy Shrine Complex is one of the most prominent buildings in Iran from both religious and structural perspectives. However, the initial spatial layout of its very first building and the process of its physical expansion has not been studied yet. Thus, investigations on its initial structure and the primary stages of its expansion will significantly contribute to a broad understanding of the existing structure.Research objective: This study looks for the footprints of the initial building around the tomb, in the existing complex, intending to identify the spatial layout. Research method: Through an “interpretive-historical” approach, this study investigates the initial spatial layout of the holy shrine around the tomb. To this end, a hypothesis has been made: the spatial layout of the initial mausoleum of Imam Reza (A.S.), which was more complex than a simple (single) grave, has followed the spatial and morphological layouts of the Sassanid architecture. This hypothesis is firstly considered according to historical texts; through morphological investigations, it then looks for the footprints of the initial building around the tomb. The discovered layout is finally compared to several Sassanid and Early Islamic palaces. Based on these three investigations, the findings are ultimately reconciled.Conclusion: The results obtained from the investigations show that the structure of the initial building of the Razavi Holy Shrine Complex that is rooted in the Humayd Ibn Qahtaba’s Palace, has possibly followed the architectural design of the Sassanid Palaces; the cruciform geometry (Dar-Al-Siyadah) beside the porch-shaped space (Dar-Al-Huffaz) bears a great resemblance to the spatial layouts of the Sassanid Palaces.