تبیین تاثیرات نهاد اجتماعی-اقتصادی وقف بر سازمان فضایی شهر (نمونه موردی: شهر مشهد در عصر صفوی)

بیان مساله: نهاد وقف تحت تاثیر وجود بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع) نقشی جدی در سازمان فضایی شهر مشهد در ادوار مختلف به خصوص عصر صفوی داشته است لیکن، این موضوع به دلیل دشواری در بازنمایی سازمان فضایی شهری اعصار گذشته کمتر بررسی شده است.اهداف پژوهش: پژوهش حاضر قصد دارد با بازنمایی سازمان فضایی شهری در عصر صفوی و بررسی موقوفات شهر مشهد در این دوره، به تبیین تاثیرات نهاد اجتماعی-اقتصادی وقف بر سازمان فضایی شهر بپردازد.روش پژوهش: ابتدا با استفاده از نقشه‌ها، اسناد و کتب تاریخی نقشه‌ سازمان فضایی شهری مشهد در عصر صفوی ترسیم‌شده و در گام بعد با بررسی منابع و وقفنامه‌های تاریخی، 45 موقوفه قابل شناسایی در نقشه جانمایی و در نهایت موقعیت این موقوفات در نسبت با سازمان  فضایی شهری تحلیل شد.نتیجه‌گیری: نتیجه نشان می‌دهد مهمترین تغییرات وقف پایه‌ شهر مشهد در عصر صفوی احداث خیابان اصلی به نام «چهارباغ(خیابان)»، «میدان (صحن) عتیق» و دو دروازه بالاخیابان و پایین‌خیابان است. سازمان شهری شامل فضاهای شهری، شبکه‌ معابر اصلی شهر، کانون‌های فعالیتی، منظر و نشانه‌های شهری، اندام‌های طبیعی، ساخت اجتماعی-فرهنگی و ساخت سیاسی-امنیتی را به طور جدی توسط تغییرات وقف‌پایه دگرگون شده است. تغییرات وقف‌پایه ضمن حفظ ارتباط ارگانیک با ساختار کهن، ساختار شمالی-جنوبی شهر را به راستای شرقی-غربی تغییر می‌دهد و کانون‌‌های فعالیتی و عناصر شاخص مقیاس شهری و فراشهری از قبیل کاربری‌های آموزشی، مذهبی، بهداشتی، اقامتی و تجاری (که عمدتاً وقف بوده‌اند) را در این محور سامان می‌دهد. این تغییرات دسترسی حرم مطهر به دو دروازه‌ جدید و ارگ حکومتی را تسهیل کرده و دو کریدور بصری منحصر به فرد با چهار نشانه‌ شاخص ایجاد می‌کند.

Explaining the Effects of the Socio-Economic Institution of Waqf on the Urban Spatial Organization (Case Study: Mashhad in the Safavid Era)

Problem statement: Under the influence of  Imam Reza (AS) holy shrine, the Waqf institution has played a serious role in the spatial organization of Mashhad in different periods, especially in the Safavid era, but this issue has been less studied due to the difficulty in representing the urban spatial organization of previous eras.Research objective: The present study intends to explain the effects of the Waqf socioeconomic institution on the spatial organization of the city by representing the urban spatial organization in the Safavid era and examining the endowments of Mashhad in this period.Research method: First the map of Mashhad urban spatial organization in the Safavid era was drawn based on maps, documents, and historical books, and in the next step, by examining historical sources and endowment letters, 45 identifiable endowed properties were located in the map and finally the location of these endowed properties in the relationship with the urban spatial organization were analyzed.Conclusion: The result shows that the most important endowmentbased change of the city of Mashhad in the Safavid era is the construction of the main street called “Chaharbagh (Khyaban)”, “Atiq Square” and two gates of Bala Khyaban and Paeen Khyaban. Urban spatial organization, including urban spaces, the arterial network of the main city, centers of activity, urban landscape and landmarks, natural organs, sociocultural structure, and politicalsecurity structure, has been seriously transformed by endowmentbased changes. Endowmentbase changes while maintaining the organic connection with the old structure, changing the northsouth structure of the city to the eastwest direction structure. It organizes the centers of activity and the key elements of the urban and metropolitan scale, such as educational, religious, Sanitary, accommodational, and commercial land uses (which have been mainly endowed) in this axis. This has facilitated access to the holy shrine to the two gates and Arge shahi, making the two unique visual corridors and creating four significant landmarks.