تبیین خردگرایی «ابن سینا» در روند ابداع نقوش هندسی تزیینات وابسته به معماری (مورد مطالعاتی: پنج آرامگاه سلجوقی)

بیان مسئله: نقوش سنتی عنصر جدایی‌ناپذیر معماری سنتی ایرانی_ اسلامی، معناگرا، نمادپردازانه و بهره‌مند از اصول هندسه و ریاضیات است. اوج شکوفایی این تزیینات در ایران مقارن با سلجوقیان و حاصل توجه روزافزون به علم، فلسفه و هنر  بوده است. بی‌تردید گفتمان علمی و فلسفی متداول در هر دوره‌ تاریخی بر سایر عرصه‌های اجتماع، از جمله فرهنگ و هنر تاثیرگذار است؛ فلسفه‌ خردگرای اسلامی که با اندیشه‌های ابن‌سینا اوج گرفته از این  دست است. وی معتقد است «ابداع» به کمک «حواس باطنی» یا «قوای نفس»، به ویژه قوه‌ عقل، صورت می‌گیرد. لذا در روند خلق نقوش سنتی وجه پنهان خردگرایی می‌تواند مورد مداقه قرار گیرد.هدف پژوهش: این پژوهش به دنبال تحلیل و تبیین وجوه پنهان خردگرایی در روند خلق نقوش هندسی در تزیینات وابسته به معماری دوره‌ سلجوقی است؛ تا در نهایت به تبیین نظریه‌ای در باب ابداع خردگرایانه‌ نقوش هندسی بر پایه‌ نظریات ابن‌سینا منجر شود. لذا پژوهش با طرح این پرسش که در فرآیند خلق نقوش هندسی در تزیینات وابسته به معماری آرامگاهی دوره‌سلجوقی، مولفه‌های خردگرایی ابن‌سینا چگونه قابل تبیین است، آغاز شده است.روش پژوهش: این پژوهش از نوع بنیادی بوده و گردآورى داده‌ها به روش کتابخانه‌اى_اسنادى و مشاهده‌ای و ارائه‌ یافته‌ها به طریق توصیفى_تحلیلى صورت گرفته، بدین منظور نقوش و گره‌های هندسی به کار رفته در تزیینات پنج بنای آرامگاهی دوره‌ سلجوقی به صورت هدفمند انتخاب شده است.نتیجه‌گیری: طراحی و کاربرد نقوش در تزیینات معماری آرامگاهی دوره‌ سلجوقی، برمبناى نظریات ابن‌سینا روندی از جنس«ابداع» و «خردگرایانه» است. به عبارتی تعامل قوای نفس با یکدیگر، راهبر طراحی و ایجاد نقوش هندسی از مرحله‌ مشاهده‌ اشیا و اجرام در طبیعت، تجزیه و ترکیب آنها در قوه‌ خیال و سازماندهی و ایجاد طرح و نقش در قوه‌ عقل بوده و چون صور از جنس عقل است، موجب معرفت انسانی و درک متقابل مخاطب می‌شود. همچنین وحدت و انسجام اجزای تشکیل‌دهنده‌ بنا، با نقوش و آرایه‌ها حفظ‌شده، و با تدبیری عقلانی، هماهنگی و سازماندهی لازم جهت رسیدن به کمال مطلوب انجام پذیرفته است.

An Explanation of Avicenna’s Rationalism in the Process of Inventing Geometric Patterns in the Architectural Decoration (Case Study: Five Tombs of the Seljuk)

Problem statement: Traditional motifs as an integral element of traditional IranianIslamic architecture are spiritual, symbols benefiting from the principles of geometry and mathematics. with the Seljuk’s reign over Iran and resulted from their increasing attention to science, philosophy, and art. Undoubtedly, the scientific and philosophical discourse prevalent in each historical period affects other aspects of society, including culture and art such as the Islamic rationalist philosophy that culminated in Avicenna’s thought of the subject. He believes that “invention” has come up with “internal senses” or “faculties of the soul”, especially the faculty of reason. Therefore, the hidden aspect of rationalism can be deliberated in the process of creating traditional motifs.Research objectives: The current article aims at analyzing and explaining the hidden aspects of rationalism in the process of creating geometric motifs in Seljuk architectural decorations; which will eventually lead to the explanation of a theory on the rational invention of geometric motifs based on Avicenna’s theories. Therefore, the current paper starts with posing the question of how the components of Avicenna’s rationalism can be explained in the process of creating geometric motifs in Seljuk tomb architecture.Research method: This is basic research. Data were collected from library sources and observational documents. This is a descriptiveanalytical essay. Thus, geometric motifs and knots have been deliberately selected in the decorations of the five Seljuk tombs.Conclusion: The design and application of motifs in the architectural decorations of the Seljuk period, based on Avicenna’s theories, are an “innovation” type and “rationalistic” process. In other words, the interaction of the faculties of the soul is the guide for designing and creating geometric motifs from the stage of observing objects in nature, analyzing and combining them in the faculty of imagination, and organizing and creating designs and motifs in the faculties of reason. The rational feature of the images contributes to human knowledge and mutual understanding by the audience. Also, the unity and coherence of the components of the building have been maintained through motifs and designs, and the necessary rational planning, coordination, and organization have been done to achieve the desired perfection.