مطالعۀ شمایل‌ شناسانۀ نبرد «رستم و دیو سپید» در کاشی‌نگارۀ سردر ارگ کریم‌خان شیراز به روش «اروین پانوفسکی»

بیان مسئله: کاشی‌نگارۀ «رستم و دیو سپید» بر درگاه ارگ کریم‌خانی از افزوده‌های قاجاریان است که علاوه بر ویژگی‌های هنری از اهمیت اجتماعی و دیوانی ویژه‌ای نیز برخوردار است، گرچه کمتر به آن پرداخته شده است؛ لذا تفسیر تازه‌ای از آن می‌تواند درکی عمیق‌تر از تحولات مجموعۀ زندیه در روزگار قاجار عرضه کند. این پژوهش مبتنی بر این فرضیه است که کاشی‌نگارۀ‌ مورد نظر فارغ از نقش هنری آن در ادامۀ سنت تصویرگری نبرد رستم و دیو سپید دارای کارکردهای غیر هنری (سیاسی و دیوانی) نیز بوده است.هدف پژوهش: پژوهش حاضر در پی آن است که جنبه‌های محتوایی و مفهومی این اثر مغفول‌مانده را در بستر تاریخی و اجتماعیِ شکل‌گیری آن بازشناسی و کارکردهای دیوانی و حکومتی آن را بر سیمای ارگ کریم‌خان شناسایی کند.روش پژوهش: این پژوهش با استفاده از مراحل سه‌گانۀ روش شمایل‌نگاری اروین پانوفسکی در مطالعات تاریخ هنر می‌کوشد با «توصیف»، «تحلیل» و «تفسیر» اسناد و مدارک موجود به خوانشی تازه از این کاشی‌نگاره دست یابد. داده‌های اولیه شامل منابع تصویری (آرشیوی) و اسناد نوشتاری هستند که در پیوند با هم پیش‌ می‌روند.نتیجه‌گیری: یافته‌‌های پژوهش نشان می‌دهند که الف) مضمون ابتدایی این اثر با نمونه‌های دیگر تشابه دارد، با این‌ حال در صحنه‌پردازی‌هایی همچون ترسیم «حیوانات» و «عناصر معماری فرنگی» در حاشیه‌های مجلس متفاوت است؛ ب) مضمون قراردادیِ این اثر نبرد رستم را با دیو سپید در خوان هفتم «شاهنامه» (صحنۀ سیزدهم روایت) نشان می‌دهد که دگرگونی‌هایی نیز در پاره‌ای از جزئیات در طول زمان داشته است؛ ج) معنای ذاتی این طرح، با توجه به سه حوزۀ «پیش‌زمینه‌های هنری»، «شرایط حکومتی و دیوانی شیراز» و «مفاهیم نمادین اجتماعی و سیاسی»، نشان می‌دهد که استفاده از این نقش در درگاه ارگ، در دو سطح «عوام» و «خواص»، می‌تواند به‌عنوان رسانه‌ای تصویری برای بیان شوکت و قدرت سیاسی حسینعلی‌میرزا فرمانفرما، والی فارس، و همچنین به‌عنوان نمادی از مرکزیت، فردیت و استقلال‌طلبی او در برابر حکومت مرکزی، و بخشی از دیگر اقدامات مشابهِ والی برای اعلام جانشینی پس از فتحعلی‌شاه قاجار، تعبیر و تفسیر شود.

Iconological Study of “Rustam in Struggle with Dive Sepid” in Tilework of Karim Khane Zand Citadel Portal in Shiraz Based on Erwin Panofsky Method

Problem Statement: The “Rustam and Dive Sepid (White Demon)” tilework painting on the Karim Khan citadel (Arg) is one of the Qajarian’s interventions into this Zandian’s building. In addition to its artistic features, this work has a special social and governmental significance. However, it has received less attention from researchers. A new interpretation of it could provide a deeper understanding of the developments of the Zandian’s complex at Qajar era. The research is based on the hypotheses that this tilework in spite of its artistic role in keeping with the Iranian tradition of illustrating the struggle of Rustam and Dive Sepid in the art also has nonartistic (political and governmental) functions.Research objective: The aim of the research is to recognize the content and conceptual aspects of this neglected tilework in its historical and social context and to identify its political and governmental functions in the Karim Khan citadel (Arg). Research method: This study attempts to obtain a new understanding of the aforementioned tilework by “describing”, “analyzing” and “interpreting” the existing documents using the three stages of the iconography method of Erwin Panofsky in history of art studies. Primary data included archived images of the tilework and historical documents.Conclusion: The findings show that: A) The primary or natural subject of this tilework was similar to other examples, however, the scene’s components such as “animals” and “elements of Western architecture” on the margins are different from previous samples; B) The secondary or conventional subject of this tilework illustrates Rustam’s struggle with Dive Sepid (the thirteenth scene of the story narration) in the last stage of the Shahnameh Seven Adventures story called Haft Khan, which also undergoes some changes over time; C) The intrinsic meaning of this tilework with respect to the three subjects named “Artistic Backgrounds”, “Shiraz Government and Administrative Conditions” and “Symbolic Social and Political Implications” indicates that the use of these figures at the Karim Khan Citadel portalat two levels of “Populace” and “Elite” can serve as a visual medium for the transfer of the glory and political power of Fars governor HusseinAli Mirza Framanfarma as well as a symbol of his centrality, individuality, and independence against central government in Tehran. This artwork is to be interpreted as a part of other similar actions by the governor to announce the succession after FathAli Shah Qajar.