تمجیدهای ایرانیان از معماری فرنگ و رابطۀ آن با انتقادهای آنان از معماری ایران در اواخر دوران قاجار

بیان مسئله: تغییر جهت معماری ایران در اوائل قرن حاضر می‌تواند مولود عوامل مختلفی باشد و یکی از آن‌ها مشاهدۀ مستقیم کشورهای توسعه‌یافته‌تر آن زمان بوده است. این مشاهدات از حیث معماری و شهرسازی نیز تاثیرگذار بوده‌ و بر ذهنیات معمارانه و شهری ایرانیان اثر گذاشته‌اند.هدف: هدف این مقاله بازخوانی و دسته‌بندی داوری‌های تمجیدآمیز ایرانیان دربارۀ معماری و شهرهای اروپایی در سفرنامه‌های فرنگ اواخر دوران قاجار تا زمان کودتا و مقایسۀ آن با داوری‌های منفی‌ای است که ایرانیان، در همان دوران، دربارۀ معماری ایران داشته‌اند.روش تحقیق: این تحقیق به روش تفسیریتاریخی و در چارچوب نظریۀ مدرنیته‌های چندگانه انجام شده است. با بررسی 21 سفرنامۀ دوران قاجار متاخر (تا 1339 ه.ق.)، داده‌های مربوط به سوال تحقیق استخراج و سپس رابطۀ آن‌ها با داوری‌های انتقادی موجود دربارۀ معماری و شهرهای ایرانی در متون آن زمان بررسی شده است.نتیجه‌گیری: اصلی‌ترین تمجیدهای ایرانیان دربارۀ معماری و شهرهای اروپایی مربوط به پاکیزگی شهرها و بناهای فرنگی، به‌قاعدگی (اجرا براساس نقشه‌های پیشینی و مستقیم و منظم بودن ساخته‌ها)، تکنولوژی، بلندی بناها، زیبایی پلکان‌ها، توجه به آثار عتیقه و تاریخی، و بالاخره توجه به فضاهای عمومی است. در ادامه، نشان داده شده است که فزونی تحسین از بعضی جنبه‌های معماری و شهری فرنگ (مثلاً بهداشت یا از روی نقشه بودن شهرها)، بیش از آنکه نشان‌گر ویژگی‌های معمارانه و شهری مقاصد آن‌ها باشد، نشان‌گر دغدغۀ آنان دربارۀ همان جنبه‌ها در داخل ایران است و در انتقادهای آنان از معماری و شهرهای ایران نیز حضور پررنگ داشته است. به عبارت دیگر، مدرنیتۀ ایرانی که با مدرنیتۀ غربی متفاوت است با توجه به مسائل و دغدغه‌های درونی و بومی‌اش، به برخی دستاوردهای مدرنیته در معماری و شهرسازی توجه بیشتری نشان داده است و بدین‌ترتیب با توجه به ملزومات و نیازهای بومی، تفسیری اینجایی و گزینشی از مدرنیزاسیون معمارانه و شهری ارائه داده است.

Iranians’ Positive Criticism on European Architecture and Its Correlation with Their Negative Criticism on Iranian Architecture and Town Planning during the Late Qajar Era

Problem statement: Several factors caused the fundamental changes of Iranian architecture during the early 20th century. One of these factors was the personal observations of the Iranian in Europe. These observations were effective from an urban and architectural point of view and they probably had effects on the architectural and urban mentalities of the Iranians. Research objective: The main aim of this paper is to review and categorize the positive criticism of Iranians on the European towns and architecture in the late Qajar era until Reza Pahlavi’s coup, then to compare them with the negative criticism of Iranians on architecture and town planning in Iran in the same period. Research Method: This paper applies a hermeneutichistorical method. It is formulated in the theoretical framework of the “Multiple Modernities” theory. In this research, 21 late Qajar travelogues have been reviewed and the data related to the research questions have been separated and categorized. Furthermore, they have been compared with the negative criticism of Iranians on preModern Iranian architecture and town planning. Conclusion: The main positive aspects of European towns and architecture in the eyes of Iranian travelers have been the hygiene of the towns and buildings, building in principle (building based on a plan, and the order and regularity of the built environment), technology, height, the beauty of the staircases, protection of historical heritage, and the abundance of public spaces. Later, it is depicted that the abundance of positive criticism of some certain aspects of European towns and architecture (sanity and order) is a symptom of the authors’ main concerns about the Iranian architecture and town planning, not just an objective evaluation of European towns and architecture. In other words, Iranian Modernity which is a “different Modernity” has paid more attention to some specific aspects and accomplishments of the architectural Modernity in Europe, based on its own local needs and concerns. Therefore, Iranian Modernity has presented a collective and local interpretation of architectural and urban modernization.