الگوهای کالبدی همسایگی در بافت تاریخی یزد؛ شاخصه‌ها، ابزارهای معمارانه و اصول معماری همسایگی

بیان مسئله: همسایگی و تعامل همسایه‌ها از ویژگی‌های جامعۀ ساکن در شهرهای تاریخی ایران بوده است که در زندگی شهری امروز کمرنگ شده و تبعات و مخاطرات اجتماعی جدی‌ای را به همراه داشته است. موضوع مورد توجه در مقالۀ حاضر این است که چگونه کالبد معماری مجموعه‌های همسایگی شهرهای تاریخی، برخلاف شهرهای جدید، امکان برقراری روابط همسایگی را فراهم می‌آورده است. هدف پژوهش: این مقاله بر آن است که، با شناسایی عرصه‌های همسایگی و تجزیه و تحلیل کالبدی آنها، ضمن گونه‌شناسی الگوهای کالبدی همسایگی، به شناسایی شاخصه‌های معماری آن و ابزارها و اصول معمارانۀ به‌کارگرفته‌شده برای ظهور و بروز این رفتار اجتماعی در بافت تاریخی یزد بپردازد. روش پژوهش: به‌منظور دستیابی به هدف پژوهش، از روش تحقیق نظریۀ داده‌مبنا بهره گرفته شده است. پس از شناسایی و مشاهدۀ میدانی نمونه‌های متنوع عرصه‌های همسایگی در بافت تاریخی یزد از طریق نمونه‌گیری نظری، نمونه‌ها توصیف و تحلیل شدند. عمدۀ فرآیند تحلیل از طریق عکس‌برداری مکرر و ترسیم دیاگرام‌های فضایی و پلان‌های شماتیک و درج یادداشت‌های تصویری و نوشتاری و سپس کدگذاری مراتبی آن‌ها صورت گرفته است. نتیجه‌گیری: نتایج تحقیق حکایت از آن دارد که، با بهره‌گرفتن از ابزارهای معمارانه‌ای چون تغییر مصالح کف و جداره‌ها (ازاره‌ها)، مسقف‌کردن، ایجاد اختلاف سطح، ایجاد امکان نشستن موقت، تغییر تناسبات، تزیینات و تغییر نور و سایه، سه الگوی پایۀ همسایگی در عرصۀ نیمه‌عمومی بافت تاریخی شکل گرفته‌اند که شامل الگوهای ورودی‌محور، دربندمحور و ساباط‌محور هستند. این الگوها با رعایت دو اصل «مجاورت مکانی» و «کیفیت‌بخشی فضایی»، از طریق شاخص‌های معماری همسایگی چون مردم‌واری، آسایش اقلیمی، خلوت، حریم، آسایش عملکردی و امنیت در معابر با افزایش حضورپذیری آنها، در برقراری روابط همسایگی تاثیرگذار بوده‌اند.

Spatial Patterns of Neighborhoods in the Historic City of Yazd; Determinants, Architectural Solutions and Principles of Neighborhood Architecture

Problem statement: The communities in the historical cities of Iran commonly benefited from having neighborhoods and neighborly interactions which has faded away from the modern urban life and has caused serious social hazards. This paper is concerned with how the spatial arrangement of neighborhood complexes in historical cities, in contrast to modern cities, provided a basis for establishing close relations among neighbors. Research objectives: This article aims to define the neighborhood zones and analyze them in order to categorize the neighborhood spatial patterns as well as to clarify their architectural determinants and principles, and hence prevail this social behavior in the historic district of Yazd. Research method: To reach this objective, the Grounded Theory methodology is used. After identification and field investigation of various neighborhood zones in Yazd historic district, they were interpreted and analyzed through a theoretical sampling procedure. Most of the analytical approach was adopted through taking frequent photographs, drawing spatial diagrams and schematic plans, making graphic and written notes and then using sequential coding. Conclusion: The research results showed that with architectural solutions such as changing materials used for floors and walls (baseboards), covering spaces by putting roofs over them, creating splitlevel floors, opening up a possibility to sit temporarily, differing proportions, ornamenting and changing light and shadow, the three basic neighborhood patterns including entrance, darband and sabataxis patterns have been formed in the semipublic spaces of this historic district. Such patterns with applying two principles of “physical proximity” and “spatial attributes” together with architectural determinants such as humanconformity, climatic comfort, privacy, territory and functional comfort and security in passageways by increasing public presence had a chief influence on establishing neighborly relations.