مقایسۀ تطبیقی مضامین مشترک گیاهان مقدس در نقش‌مایه‌های گیاهی معماری پیش از اسلام ایران و آرایه‌های معماری دوران اسلامی (با تاکید بر دورۀ امویان و عباسیان)

در میان تمام ملت‌ها گیاهان و عناصر گیاهی از تقدس ویژه‌ای برخوردارند و این موضوع سبب شده است که مفاهیم آشکار و نهفته موجود در آنها در هنر و معماری ملل مختلف بروز و ظهور داشته باشد. در ایران باستان نیز جلوه‌هایی از عناصر و نقش‌مایه‌های گیاهی را می‌توان در تزیینات معماری مشاهده کرد که الگوی سایر ملل نیز شده است. بیان مسئله و هدف :پژوهش حاضر در پی استخراج مفاهیم نهفته در نقوش گیاهی به‌کاررفته در معماری ایران پیش از اسلام و بررسی اثرپذیری معماری دوره‌های امویان و عباسیان از معماری پیش از اسلام ایران است. به این منظور مفاهیم نمادین و اسطوره‌ای گیاهانی از جمله گل نیلوفر آبی، گیاه کنگر (آکانتوس) و درختانی مانند نخل و مو که به طور مشترک در معماری پیش از اسلام ایران و دوران اسلامی استفاده می‌شده، مورد بررسی قرارگرفته‌اند. روش :در این پژوهش تلاش شده است که دوام تاثیر این گیاهان در اندیشه و سپس در معماری دو دوره تفسیر شده و دلایل انتقال این نقوش از معماری پیش از اسلام ایران به دوران اسلامی بررسی شود. بنابراین با استفاده از روش مطالعه میان‌موردی نقش‌مایه‌های گیاهی بناهای شاخص معماری پیش از اسلام ایران در دوره‌های هخامنشیان (تخت جمشید) و ساسانیان (کاخ تیسفون، طاق‌بستان و کاخ بیشاپور) با نقوش گیاهی به‌کاررفته در بناهای دوره امویان از جمله مسجد قبه‌الصخره، قصرالحیر، قصرالمشتی و کاخ خربه‌المفجر و تزیینات نقوش گیاهی بناها و کاخ‌ها در دوره عباسیان از جمله کاخ بلکورا و مسجد سیمره مقایسه شد و با استفاده از تفسیر تاریخی بناها و مراجعه به متون مختلف، مضامین مشترک استخراج شده و نمود آن در معماری هر دو دوره تاریخی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. نتیجه :نتایج حاصل نشان می‌دهد که وجود مفاهیم والایی چون پاکی، خلوص و نیروی مقدس حیات، دانش و معرفت در بطن این گیاهان سبب استفاده از آنها در معماری شده و این ویژگی به طور مشترک در معماری هر دو دوره وجود دارد. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد وجود برگ‌های نخل و گل نیلوفر در قصر‌الحیر و کاخ خربه‌المفجر و همچنین برگ‌های تاک و خوشه‌های انگور در بنای قبه‌الصخره در کنار بهره‌گیری از فرم‌های مثلث و دایره در قصرالمشتی و سایر نقوش به‌کاررفته، همه نشان از حضور معماری و هنر ایرانی در معماری دوره اموی و عباسی دارند. همچنین هم‌جواری جغرافیایی، تعلقات به آرمان‌های یکسان، زبان، هنر و شراکت در ایجاد و پرورش مکاتب علمی از دیگر دلایل انتقال نقوش از معماری و فرهنگ ایرانی به معماری دوره اسلامی به طور خاص دوره اموی و عباسی است.

Impression of Plant Motifs Common Contents of Iran’s PreIslamic Architecture on Islamic Architecture Schemes(Respect to Umayyad and abbasid periods)

The sacredness of plants and plant elements in all nations has led to the implicit and explicit implications of these elements in the arts and architecture of various nations. In ancient Iran, the impacts of these plant elements and plant motifs can be seen in the architectural ornamentation, which is also prevalent in other nations. Problem statement and research aim: The current study seeks to find the implicit concepts of plant motifs used in the preIslamic Iranian architecture and to understand the impacts of preIslamic architecture on the architecture of Umayyad and Abbasid periods. In this regard, the symbolic and mythological concepts of plants such as lotus flowers, acanthus, and various trees such as palm and vine, which are commonly used in preIslamic Iranian architecture and Islamic architecture, have been deeply scrutinized. Research Method : This research aims at interpreting the perpetual influence of these plants on the common beliefs and the architecture of the two aforementioned periods and it tries to seek the reasons for conveyance of these motifs from preIslamic architecture to Islamic era. Therefore, using the interdisciplinary study methodology, this study aims at comparing the motifs of prominent preIslamic buildings of the Achaemenid period (Persepolis) and the Sassanid period (Ctesiphon palace, Taqe Bostan and Bishapur Palace) with those of Umayyad period (such as Qobbat AlSakherah mosque, AlHayr palace, AlMshatta palace, and Kherbat AlMafjar palace), and Abbasid period (including the Belkoura palace and Seymareh Mosque). H After interpreting the buildings historically by referring to various texts, the common implications of plant motifs were revealed and their manifestations in the architecture of both historical periods are deeply analyzed and discussed. The sacredness of plants among nations has led to the apparent and latent implications of these elements in the arts and architecture of various nations. In ancient Persia, the impacts of plant motifs can be seen in the architectural ornamentation, which is also prevalent in other nations. Problem statement and research aim: The current study pursues to find the inherent concepts of plant motifs used in the preIslamic Iran architecture and to understand the impacts of preIslamic architecture on the architecture of Umayyad and Abbasid periods. In this regard, the symbolic and mythological concepts of plants such as lotus flowers, acanthus, and various trees such as palm and vine, which are commonly used in preIslamic Iranian architecture and Islamic architecture, have been deeply scrutinized. Research Method: This research aims at interpreting the perpetual influence of these plants on the common beliefs and the architecture of the two aforementioned periods and it tries to seek the reasons for conveyance of these motifs from preIslamic architecture to Islamic era. Therefore, using the interdisciplinary study methodology, this study aims at comparing the motifs of prominent preIslamic buildings of the Achaemenid period (Persepolis) and the Sassanid period (Ctesiphon palace, Taqe Bostan and Bishapur Palace) with those of Umayyad period (such as Qobbat AlSakherah mosque, AlHayr palace, AlMshatta palace, and Kherbat AlMafjar palace), and Abbasid period (including the Belkoura palace, Seymareh mosque and Noh Gonbad mosque). After interpreting the buildings historically by referring to various texts, the common implications of plant motifs were revealed and their manifestations in the architecture of both historical periods are deeply analyzed and discussed. Conclusion: The results show that the existence of noble concepts such as purity, clarity and sacred force of life, knowledge and wisdom observed at plant motifs is the main reason for their use in architecture, which convey the same implications in the architecture of both periods. Moreover, it is deduced that the use of different motifs such as palmette (palm leaves), lotus leaves in AlHayr palace and Kherbat almafjar palace, the vine leaves and grape clusters in Qobbat AlSakhreh, as well as the triangular and circular forms in AlMshatta palace indicate the presence of Iranian art and architecture in the architecture of Umayyad and Abbasid periods. In addition, the geographical adjacency, believing in the same ideals, language, art and partnership in the creation and instructions of scientific schools are other reasons for the conveyance of motifs from Iranian architecture and culture to the Islamic architecture, especially Umayyad and Abbasid periods.