مَتاعِ پرسپکتیو : زمینه اقتصادی پیدایش پرسپکتیو خطی در نقاشی متاخر صفوی

از اواسط دورۀ صفوی با اوج گرفتن مراودات تجاری و فرهنگی ایران با غرب، تحولی اساسی در شیوۀ نمایش «فضا» در نقاشی ایرانی پدیدار شد. از این زمان «پرسپکتیو» به شیوه‌‌هایی گوناگون در نقاشی ایرانی به کار بسته شد که تا دوران معاصر تاثیری عمیق بر فضای نقاشی ایرانی داشت. خاستگاه تاریخی این تکنیک رنسانس اروپایی بود، بنابراین ورود این تکنیک به نقاشی ایرانی می‌تواند تصویرگر نخستین بارقه‌های تاثیرات غربِ مدرن بر نقاشی ایرانی باشد. مسئلۀ این مقاله «چگونگی پذیرش تکنیک پرسپکتیو خطی در نقاشی متاخر صفوی» است. برخی صاحب‌نظران به وجود زمینه‌ای اقتصادی در انقلاب علمی و فرهنگی رنسانس‌ قایل هستند. از این منظر پیدایش این تکنیک در نقاشی نیز وابسته به آغازین مراحلِ رشدِ شیوه تولید سرمایه‌داری است. هدف این مقاله تفسیر شکل ویژه کاربست این تکنیک در نقاشی متاخر صفوی در پیوند با زمینه اقتصادی آن دوران است. این تفسیر رویکردی «اقتصادی» دارد و بر اساس روش «همتایی‌» انجام شده است.  این روش مبتی تشخصی گونه‌ای شباهت ساختاری میان صورت‌بندیِ اقتصادی و اشکالِ فرهنگی و هنری است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که تکنیکِ پرسپکتیو در نقاشی متاخر صفوی به گونه‌ای ناقص و منطقه‌ای اجرا ‌شده است و نقاشان ایرانی «خواستی» برای کاربست دقیق و فراگیر آن بر فضای آثارشان نداشتند. در زمینه اقتصادی نیز در همین زمان به‌دنبالِ تمرکزگرایی قدرت در حکومت صفوی (مخصوصاً از زمان شاه عباس) و انحصاری‌تر شدن «اقتصاد» شرایط برای به ظهور کارگران آزاد و تجار مستقل به عنوان ملزومات مناسبات تولیدی سرمایه‌داری فراهم نشد؛ بنابراین فرهنگ «کمی‌باور» مبتنی بر آن شیوه تولید نیز امکان رشد نیافت. علی‌رغم آشنایی و نیاز دستگاه حکومت صفوی به کالاهای تکنولوژیکِ غرب، «شیوه تولید» این کالاها در این زمان نتوانست در اقتصاد ایران ریشه بدواند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که کاربست تکنیک پرسپکتیو در نقاشی ایرانی به صورت ساختاری مشابه نحوه ورود و مصرف این کالا‌های تکنولوژیک است؛ یعنی نگاه پرسپکتیوی در نقاشی ایرانی نتوانست «درونی» و «فراگیر» شود. اگر «پرسپکتیو» در نقاشی رنسانس نمادی از اقتصاد سرمایه‌داری در مرحله‌ای خاص از رشد آن است؛ این تکنیک در نقاشی ایرانی تنها «بازنمایی» آن نماد است. بازنمایی نمادی که با زمینه اقتصادی خود پیوندی ندارد. در این زمینه کاربست پرسپکتیو خطی در نقاشی متاخر صفوی را می‌توان گونه‌ای «بازنمائی مضاعف» تعبیر کرد.

Perspective as a Commodity: The Economic Context of Linear Perspective Appearance in Late Safavid Painting

From the midSafavid era and with the rise of commercial and cultural exchanges between Iran and West, a major transition in mode of displaying space in Persian Ppainting had appeared. Therefore, Persian painters in various methods applied the Linear Perspective in Persian painting at that time. The historical origins of this technique stemmed from the European Renaissance. Some theorists have considered economic context as the reason for scientific and cultural Revolution of Renaissance. In this respect, the appearance of this technique in painting is also dependent on the initial stages of development of the capitalistic mode of production. The purpose of this paper is to study the application of this technique in the late Safavid painting in relation to the economic context of that period. The findings of this study show that linear perspective have been applied incompletely and regionally in late Safavid paintings and Iranian painters did not conduct a serious determination for accurate and comprehensive application of this technique in their works. Simultaneously, in the economical context, following the centralization of power by Safavid (especially from the reign of Shah Abbas) and the monopolizing of the economy, the conditions for the emergence of free class of laborers and independent merchants as requirements of production relations of capitalism were not provided. Hence, the materialistic culture based on this method of production was not developed. Despite the familiarity and the needs of Safavids to the technological goods of Modern West, at that time, the mode of production of these goods couldn’t progress in economy of Iran. It shows that the application of linear perspective technique in Persian painting  is structurally analogous to the mode of entering and use of these technological goods. Similarly, perspective in Persian painting couldn’t be customized. If perspective in Renaissance painting is a symbol of the capitalism economy at certain stages of its growth, this technique in Persian painting is only a representation of that symbol; a symbol that will not refer to its economic context.