بازخوانی باغ سعادت‌آباد قزوین ؛ بر‌اساس اشعار عبدی‌بیگ‌شیرازی و انطباق با اسناد تاریخی دیگر

باغ سعادت‌آباد قزوین در دوره شاه‌طهماسب صفوی و در جریان انتقال پایتخت به قزوین ساخته شد. با توجه به مستندات موجود، علت این انتقال در سال 962 ق. مخاطراتی بود که از سوی حکومت‌های عثمانی و روسیه متوجه تبریز بود. به دستور شاه طهماسب صفوی باغ‌ها و فضاهای لازم برای بخش‌های سکونتگاهی، دیوانی و سایر عرصه‌ها ساخته شد. وی عده‌ای از بزرگان کشوری و خویشاوندان نزدیک خود را تشویق کرد که باغ‌هایی در کنار باغ‌های سکونتگاهی حکومتی بسازند. در اطراف باغ سعادت‌آباد حدود بیست و سه باغ و گلزار وجود داشت. شاه طهماسب از شاعری به نام خواجه زین العابدین علی نویدی معروف به عبدی‌بیگ شیرازی متولد 921 ق. در تبریز (متوفی 988 ق. در اردبیل) که در دیوان خانه همایونی حضور داشته، خواست که مجموعه باغ‌های قزوین را به زبان منظوم وصف کند. خمسه جنات عدن عبدی بیگ شامل مثنوی‌ های روضه‌الصفات، دوحه‌الازهار، جنه‌الاثمار، زینت ‌الاوراق و صحیفه ‌الاخلاص حاصل این تلاش است که حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره کلیات و جزییات این باغ و عمارت‌ های آن است. اشعار عبدی‌بیگ از مهم‌ترین اسناد در مورد این باغ بوده و از توصیفات آن روشن می‌شود که باغ سعادت‌آباد در زمان خود باغی کم‌ نظیر بوده است. از مهم‌ترین فضاها و ویژگی‌ هایی که در این اشعار به توصیف آن ها پرداخته شده می‌ توان به خیابان، سردر، ارشی‌خانه، خانه ‌شروانی، ایوان ‌ها، صفه سرچنار، حوضخانه، هندسه باغ و انواع درختان و گیاهان اشاره کرد. اطلاعات موجود و فضاهای اشاره شده در این منظومه‌ ها بیش از چیزی است که امروزه بر جای مانده است و بر‌اساس این اطلاعات، می ‌توان تصویری کلی از نقشه عمومی باغ و ویژگی‌ های فضایی آن به‌ دست آورد.هدف این پژوهش باز خوانی طرح این مجموعه باغ حکومتی بر‌اساس اشعار عبدی‌بیگ‌شیرازی و مطابقت آن با دیگر متون و اسناد تاریخی است. روش به‌ کار رفته در این پژوهش، روش تفسیرىتاریخى است که پس از استنتاج و تحلیل متون، تصاویر و نقشه‌ های موجود به هدف خواهد رسید. ساختار کلی باغ و عناصر اصلی آن شامل سردر عالی ‌قاپو، ارشی‌خانه (چهلستون)، خانه شروانی، دیوانخانه (ایوان شاهی) از مهم‌ ترین عناصر مورد بررسی در این پژوهش هستند. این منبع تاریخی می‌ تواند علاوه بر روشن کردن جنبه‌ های کالبدی مختلف معماری، منظر و باغ‌سازی، جنبه‌ های ذهنیمعنایی و اصول زیبایی‌شناسی آن زمان را نیز آشکار کند. این نوشتار سعی دارد تا ساختار فضایی کلی، توصیفات و جزییات این باغ‌ها را از میان اشعار استخراج و در قالب نقشه و کروکی به تصویر بکشد تا مبنایی برای مطالعات بعدی و برنامه‌ های توسعه آتی پدید آید.