بررسی محدوده باروی قدیم شهر تبریز با استفاده از منابع تاریخی

با پایتخت شدن تبریز در دوره ایلخانان (حک: 736653 ه.ق.)، شهر به ناگاه با مهاجرت گسترده توده‌های مردمی مواجه شد. به نحوی‌­که طی مدت کوتاهی در محدوده بیرونی هر یک از دروازه‌­های باروی شهر، محلاتی متعدد برابر با وسعت شهر قدیم شکل­ گرفتند. این امر تبیین موقعیت اراضی در ناحیه ربض و شارستان را از لحاظ مالکیت هم‌­ارز کرد، چنان‌که در اسناد و مدارک ثبتی مانند وقف‌نامه­‌ها به وفور با اصطلاحاتی همچون محلات درونی و بیرونی، و یا داخل شهر و خارج شهر روبرو می­‌شویم. از آنجا که محدوده باروی قدیم به عنوان معیاری جهت تفکیک موضع محلات و تعیین حدود شهر قدیم به‌کار رفته است، تدقیق در محدوده باروی قدیم تبریز (احداث : 435ه.ق.) عاملی تاثیرگذار در شناخت روند توسعه کالبدی شهر تاریخی قلمداد می‌شود. از این‌­رو تحقیق حاضر سعی دارد با شناسایی حریم باروی قدیم، تعداد و محل دروازه‌­های تاریخی آن، نظام ساختاری شهر تبریز طی قرون میانه اسلامی را مورد بازخوانی قرار دهد. از طرفی، با توجه به آنکه نقشه دارالسلطنه تبریز (ترسیم : 1297ه.ق.) نشانگر موضع دروازه‌­های نه­‌گانه باروی نجف‌قلی­خانی است، این سوال مطرح می‌شود که محدوده باروی قدیم تبریز نسبت به باروی اخیر شهر که پس از زمین­‌لرزه 1194ه.ق. برپا گشته در چه موقعیتی واقع بوده است؟ بر این اساس با بهره‌­گیری از منابع تاریخی، نام و تعداد دروازه‌­ها و محل استقرار هر یک به طور جداگانه مورد مطالعه قرار گرفت، سپس داده‌­های به‌دست آمده با اطلاعات حاصله از نقشه دارالسلطنه به منظور تعیین موقعیت مکانی دروازه‌های باروی قدیم انطباق داده شد. جهت نیل به اهداف پژوهش، از روش­ تحلیل محتوای کیفی برای داده‌­اندوزی استفاده شده است. منابع گردآوری داده‌­ها نیز شامل اسناد و مدارک نوشتاری و تصویری همچون کتب مورخین، وقفنامه­‌ها، و نقشه­‌های­ تاریخی است. در نهایت نتایج حاصل به صورت نقشه‌­ای شهری مربوط به اواخر قرن ششم هجری ترسیم شد که نشانگر هم­‌پوشانی محدوده باروی قدیم شهر تبریز با محدوده باروی نجف‌قلی­خانی است.