بازشناسی فرم معماریِ :آرامگاه «غازان» در مجموعه ابواب البریِ غازانیه و نقش آن در روند تحولات شهرسازی ِ ایرانی

صرفنظر از ویرانی و تخریب بخشی از شهرهای ایران در ابتدای هجوم مغول، سیمای شهرسازی سایر بخش‌های ایران، خصوصاً آذربایجان، نه تنها شاهد ویرانی و تجزیه بافت شهری نیست، بلکه از همان ابتدا ایلخانان را متوجه به شهر و آبادگری معرفی می‌کند. بی‌شک دین ثابت کرده است که یکی از موثرترین و تواناترین نیروهای وحدت‌بخش در حیات حکومت‌هاست. اشراف کامل مغول بر این موضوع، ضمن ایجاد شهرک‌هایی با مرکزیت اَرسن مذهبی در خارج از محدوده شهری، ضمن جلوگیری از گسترش بی‌‌رویه هسته مرکزی کهن شهر، مانع از فجایع انسانی ناشی از آن شده است. طی این دوره، در پی ظهور شخصیت غازان و ذهنیت متفاوت وی در رابطه با اسلام و تغییر سنت پنهان‌سازی موقعیت مکانی مقبره ایلخان، شهرسازی ایلخانی، آغازگر سبک نوینی از مجموعه‌‌سازی با مرکزیت عناصر مذهبی و مشخصه بارز هم‌اندیشی نسبت به فضاهای کالبدی شهر و مقتضیات اجتماعی را در خود بروز می‌دهد که تا آن زمان بی‌سابقه بوده است. طراحی و ساخت مجموعه معماری غازانیه با نام ملی ابوابُ البر را باید از نخستین نتایج به دست آمده در زمینه مزبور دانست که نگارندگان فرایند طرح‌ریزی و اجرای آن را از نخستین چالش‌های شهرسازی ایرانی در زمینه اسکان به جهت تنظیم جمعیت شهری می‌دانند. از آنجایی‌که بازشناسی فرم معماری آرامگاه غازان کهن‌ترین نمونه تدفینی مغول در ابعاد بسیار بزرگ با توجه به تغییر نگرش نسبت به سنت تدفین ایلخانی همواره در هاله‌ای از ابهام قرار داشته‌، تحقیق پیش رو بر آن است که به روش تحلیل محتوایی متون به تبیین ویژگی‌های شهری مجتمع غازانیه و بازآفرینی فرم آرامگاه غازان بپردازد؛ زیرا مطالعه ساختار فضایی شام غازان، نخستین نمونه موجود در تاریخ شهرسازی ایرانی از نوع مذکور، بسیار حایز اهمیت است. در این زمینه، با فرض بر تداوم الگوی مشابه معماری در سنت مقبره‌سازی شمال‌غرب ایران پیرامون بازه زمانی مذکور، پرسش اصلی تحقیقِ پیش رو، ابعاد و تناسبات معماری مقبره غازان در مجتمع تدفینی وی خواهد بود. پیرو نتایج به دست آمده، برخلاف ذهنیتِ موجود، طرح مقبره غازان نه یک منشور دوازده‌وجهی، بلکه، همانند اکثر مقبره‌‌های تدفینی ایلخانی موجود در آذربایجان، استوانه حجیم گنبد‌داری است که تناسبات معماری آن با نمونه‌‌های شاخصِ مشابه، از جمله مقبره سلطان محمد خدابنده در سلطانیه هم به لحاظ تناسبات و هم به لحاظ ساختار فضایی قابل انطباق است.